Müəllif: Fərid Zöhrabov
Mənbə: Trend
1994-cü il sentyabrın 20-də Bakı şəhərində imzalanmış və "Əsrin Müqaviləsi" adını almış müqavilə Azərbaycan Respublikasının neft sektorunda xarici investisiyaların cəlb olunması baxımından ilk və ən mühüm addım oldu.
Bu müqavilə Azərbaycanın Xəzər dənizində yerləşən "Azəri-Çıraq-Günəşli" birgə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü üzrə beynəlxalq konsorsiumla bağlanmış ilk böyük sazişdir.
Müqavilədə əsas iştirakçıları "Əsrin müqaviləsi"ndə dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft şirkəti (SOCAR, Amoco, BP, McDermott, UNOCAL, Lukoyl, Statoil, Exxon, Türkiyə Petrolları, Pennzoyl, ITOCHU, Ramco, Delta) iştirak etmişdir. Bu müqavilədə Böyük Britaniyanın "British Petroleum" (qoyulacaq investisiyanın 17,12 faizi) və "Ramco" (2,08 faizi), ABŞ-nin "Amoco" (17,01 faiz), "UNOCAL" (11,2 faiz), "Pennzoil" (9,81 faiz), "McDermott" (2,45 faiz), Rusiyanın "Lukoil" (10,0 faiz), Norveçin "Statoil" (8,56 faiz), Türkiyənin "Türkiyə Petrolları" .şirkətinin (1,75 faiz) və Azərbaycan Neft Şirkətinin isə 20 faiz payı var idi. Bununla da "Yeni neft strategiyası" və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə başlandı. İlk dəfə hesablanmış çıxarılabilən neft ehtiyatı 511 milyon ton olmuş, sonralar qiymətləndirici quyuların nəticələrinə görə bu ehtiyat 730 milyon tona çatmışdır və bununla əlaqədar yataqların işlənilməsinə tələb olunan sərmayə xərcləri 11,5 milyard ABŞ dolları qəbul edildi.
Müqavilə 30 illik müddət üçün nəzərdə tutulmuşdu. 2017-ci ildə isə müqavilənin müddəti 2050-ci ilə qədər uzadıldı. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqlarının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında düzəliş edilmiş və yenidən tərtib olunmuş Sazişin imzalanması mərasimi keçirildi. Sazişin parametrlərinə əsasən ölkəmizə xarici investorlar tərəfindən 3,6 milyard dollar həcmində bonus ödəniləcək, SOCAR-ın "AzAÇG" şirkəti podratçı kimi kontraktın icrasında iştirak edəcək, SOCAR-ın payı 11,6 faizdən 25 faizə qaldırılacaq və Azərbaycana çatacaq mənfəət neftinin səviyyəsi 75 faiz təşkil edəcək. Qeyd olunub ki, 23 il ərzində "Azəri-Çıraq-Günəşli"dən 436 milyon ton neft hasil edilib. İlkin hesablamalara görə, yataqda hasil edilməmiş təxminən 500 milyon ton neft ehtiyatı var.
"Əsrin Müqaviləsi" nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatına milyardlarla dollar xarici sərmayə daxil oldu.
Bu, postsovet məkanında nümunəvi hal idi və Azərbaycanın sərmayə üçün sabit və etibarlı ölkə imicini formalaşdırdı. 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq müqavilə üzrə hasil olunan neftdən əldə olunan gəlirlər Azərbaycanın dövlət büdcəsini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirdi. Bu vəsaitlər infrastruktur, sosial proqramlar, hərbi modernizasiya və s. sahələrə yönəldildi.
1999-cu ildə yaradılan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu (ARDNF) neft gəlirlərinin şəffaf və səmərəli idarə olunmasına xidmət etdi. Bu fond vasitəsilə neft pulları gələcək nəsillər üçün qorundu və iqtisadi sabitliyin təminatına çevrildi. Müqavilə Azərbaycanı Qərb dünyası ilə enerji sahəsində sıx əlaqələndirdi. ABŞ və Avropa İttifaqı Azərbaycanın enerji müttəfiqinə çevrildi və ölkənin beynəlxalq mövqeyi gücləndi. "Əsrin Müqaviləsi" Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəmərinin tikilməsinə zəmin yaratdı. Bu, Xəzər neftinin dünya bazarına çıxarılmasına imkan verdi. BTC kəməri Azərbaycanın enerji müstəqilliyini təmin etməklə yanaşı, regionun geosiyasi xəritəsini dəyişdi.
Azərbaycan bu müqavilə və ardınca atılan addımlar sayəsində Cənubi Qafqazın enerji liderinə çevrildi. Bu, regionda digər dövlətlərə nüfuz imkanlarını artırdı və regional təşəbbüslərdə söz sahibi olmağa imkan verdi.
Müqavilə imzalanan dövrdə Azərbaycan iqtisadi baxımdan qeyri-sabitlik yaşayırdı. Məhz bu müqavilə xarici dövlətlərin və şirkətlərin Azərbaycanda sabitlikdə maraqlı olmalarını təmin etdi. Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi enerji siyasətini yürütmək iqtidarında olduğunu göstərdi. Müqavilə nəticəsində ölkədə minlərlə yeni iş yeri yaradıldı. Azərbaycanlı mütəxəssislərin xarici təcrübə qazanması, texnoloji biliklərə yiyələnməsi üçün imkanlar açıldı.Neft Fondunun vəsaiti hesabına minlərlə tələbə xaricdə təhsil aldı. Sosial infrastruktura sərmayələr yatırıldı, yollar, məktəblər, xəstəxanalar tikildi.
Bugünkü mərhələdə Azərbaycan neftdən sonrakı dövr üçün iqtisadi modeli yenidən formalaşdırmaqla məşğuldur. "Əsrin Müqaviləsi" bu transformasiya üçün əsas kapital və təcrübə bazasını yaratdı. "Əsrin Müqaviləsi" Azərbaycanın müstəqillik tarixində dönüş nöqtəsi oldu. O, təkcə neft müqaviləsi deyildi - bu, siyasi sabitliyin, iqtisadi dirçəlişin, beynəlxalq nüfuzun və geosiyasi balansın əsas dayaqlarından birinə çevrildi. Müqavilə Azərbaycanın neft strategiyasının yalnız başlanğıcı olmaqla yanaşı, gələcək inkişaf istiqamətlərinə yol açan bir platforma kimi tarixə düşdü.
Qeyd edək ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri ilə 2006-cı ildən bəri 605 milyon ton xam neft dünya bazarına çıxarılıb. Ümumilikdə isə, 2025-ci ilin birinci yarısında BTC boru xətti üzrə əməliyyat xərclərinə təxminən 60 milyon ABŞ dolları, əsaslı xərclərə isə 30 milyon ABŞ dolları sərf olunub. Uzunluğu 1 768 km olan BTC boru kəməri ilə 2006-cı ilin iyununda istismara verildiyi vaxtdan 2025-ci ilin iyun ayının sonunadək ümumilikdə təqribən 4,6 milyard barel xam neft nəql edilib.
Eyni zamanda bu ilin ilk 6 ayında BTC ilə təqribən 13 milyon ton (106 milyon barel) xam neft və kondensat ixrac olunub.
"Azəri-Çıraq-Günəşli" (AÇG) yataqlar blokunda istismara başlanıldığı gündən 2025-ci il sentyabrın 1-dək 612,2 milyon ton xam neft və 238,7 milyard kubmetr səmt qazı hasil edilib. Hazırda SOCAR AÇG müqaviləsində ən böyük paya (31,65%) sahibdir.
