İki il əvvəl baş verən hadisə Cənubi Qafqazın xəritəsini əbədiolaraq dəyişdi və postsovet məkanının ən uzunmüddətlimünaqişələrindən birinə son qoydu.
2023-cü il sentyabrın 19-u, səhərin erkən saatları.Füzuli-Əhmədbəyli-Şuşa avtomobil yolunun inşaat sahəsində sükutudəhşətli partlayış pozur.
Azərbaycan Dövlət Avtomobil Yolları Agentliyinin əməkdaşlarınıdaşıyan yük maşını havaya uçur. İki həyat bir anın içində yarımçıqqalır. Ardınca baş verən növbəti partlayış hadisə yerinə gəlmişhüquq-mühafizə orqanlarının dörd əməkdaşının ölümünə səbəbolur.
Bu altı ölüm Azərbaycan xalqının səbr kasasını daşıran son damlaoldu. Daha dözmək mümkün deyildi. Öz ərazisində terrorizm -Azərbaycan buna nə dözə, nə də göz yuma bilərdi.
... Cənubi Qafqazın ən ağrılı və uzunmüddətli qarşıdurmalarındanbiri olan Qarabağ münaqişəsinin dərin tarixi kökləri var. Tariximənbələrə görə, bu münaqişə 1987-1988-ci illərdə "yenidənqurma"dövründə kəskinləşdi və Azərbaycanla Ermənistan cəmiyyətlərininböyük hissəsi açıq milli qarşıdurmaya cəlb olundu. Münaqişə birneçə mərhələdən keçdi: partizan savaşı (1988-1991), Birinci Qarabağmüharibəsi (1992-1994), aşağı intensivlik mərhələsi (1994-2020),İkinci Qarabağ müharibəsi (2020) və 2023-cü ilin sentyabrınaqədərki dövr. Münaqişənin əsas məğzi beynəlxalq hüququn ikifundamental prinsipi - xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququilə ərazi bütövlüyü prinsipi arasındakı ziddiyyət idi.
44 günlük Vətən müharibəsində qazanılan qələbədən sonraAzərbaycan torpaqlarının böyük hissəsinə nəzarəti bərpa etdi. Ammasuverenliyin tam bərpası üçün daha üç ilə yaxın mürəkkəb diplomatikvə hərbi fəaliyyət lazım gəldi. 2023-cü il sentyabrın 19-20-dəkeçirilən əməliyyat bu tarixin son fəslinə çevrildi.
2020-ci ilin noyabrında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiyaarasında imzalanmış üçtərəfli bəyanatla atəşkəs elan olundu vəQarabağda rus sülhməramlı kontingenti yerləşdirildi. Müqaviləyəəsasən, Ermənistanın silahlı birləşmələri bölgədən çıxarılmalı idi.Amma İrəvan öhdəlikləri yerinə yetirmək əvəzinə təxribat vəeskalasiya yolunu seçdi.
2023-cü ilin sentyabrında vəziyyət kəskin gərginləşdi.Sentyabrın 2-də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan qanunsuzseparatçı rejimin rəhbərlərini uydurma “Müstəqillik günü”münasibətilə təbrik etdi. Sentyabrın 9-da rus sülhməramlılarınınmüvəqqəti məsuliyyət zonasındakı ərazilərdə saxta “seçkilər”keçirildi və saxta “prezident” elan olundu. Bu addımlarAzərbaycanın suverenliyini və üçtərəfli razılaşmanı açıq şəkildəpozurdu.
Ən təhlükəli addımlar isə hərbi təxribatlar idi. Ermənistannəinki silahlı qüvvələrini və separatçı dəstələri çıxarmadı,əksinə, əraziyə əlavə canlı qüvvə, silah və texnika göndərirdi. Russülhməramlılarının məsuliyyət zonasında yeni istehkamlar tikilir,mövqelər gücləndirilir, ərazilər minalanırdı.
Həlledici məqam isə 2023-cü il sentyabrın 19-da baş verdi.Əhmədbəyli-Füzuli-Şuşa yolunda Ermənistan diversiya qruplarınınəvvəlcədən basdırdığı minanın partlaması nəticəsində iki mülki şəxshəlak oldu. Həmin gün daha bir mina partlayışı Daxili İşlərNazirliyinin Daxili Qoşunlarının hərbçilərini daşıyan nəqliyyatvasitəsini hədəf aldı və dörd nəfərin ölümü ilə nəticələndi. Buterror aktları Azərbaycan üçün dözüm həddini aşan son nöqtəoldu.
2023-cü il sentyabrın 19-da saat 13:00-da Azərbaycan Ordusununbölmələri lokal xarakterli antiterror tədbirlərinə başladı.Əməliyyatın məqsədi Qarabağ iqtisadi rayonunda genişmiqyaslıtəxribatların qarşısını almaq, erməni silahlı birləşmələrinitərksilah edib Azərbaycan ərazilərindən çıxarmaq və bölgədəkonstitusiya quruluşunu bərpa etmək idi.
Hərbi strategiya 2020-ci il Vətən müharibəsinin təcrübəsinəəsaslanırdı və mürəkkəb dağ-meşə relyefinin xüsusiyyətlərini nəzərəalırdı. Azərbaycan bölmələri kiçik, yüksək manevr qabiliyyətliqruplar şəklində hərəkət edərək sürətlə irəliləyir və düşmənigözlənilməz vəziyyətdə yaxalayırdı.
Əməliyyat günün ortasında, əlverişsiz hava şəraitində vədağ-meşəlik zonada başlasa da, bütün tapşırıqlar vaxtında vədəqiqliklə yerinə yetirildi.
Əməliyyat 13 istiqaməti əhatə edirdi: beşi şimalda, səkkizicənubda. Xüsusi təyinatlı qüvvələrin tətbiqi uğurun açar elementioldu. Əməliyyat başlayandan bir neçə saat sonra bu bölmələr əsaskommunikasiya yollarına tam nəzarəti ələ keçirdi, əməliyyatbölgəsinə çıxışı bağladı, düşmənin geri çəkilmə ehtimallarını kəsdivə separatçıların müdafiə xətlərinin 9,5 kilometr dərinliyinəirəlilədi.
Azərbaycan Ordusu sürətlə 5-dən 26 kilometrədək irəliləyərəkəsas istiqamətlərdə - Ağdərə-Əsgəran, Xankəndi-Xocavənd,Suqovuşan-Vəng, Təzəkənd-Sırxavənd, həmçinin Xankəndi-Xocalıxəttində düşmən müdafiəsini yardı. Bununla bütün strateji yollarAzərbaycanın nəzarətinə keçdi.
İlk saatlardan etibarən əməliyyatın gedişində mühüm uğurlar əldəolundu. Ermənistan silahlı birləşmələrinin bütün təchizat yollarıkəsildi, düşmənin hava hücumundan müdafiə, idarəetmə vəradioelektron mübarizə sistemləri sıradan çıxarıldı. Yalnız dəqiqtəsdiqlənmiş hədəflərə yüksək dəqiqlikli silahlarla zərbələrendirildi. 90-dan artıq döyüş mövqeyi nəzarət altına alındı.
Bundan sonrakı hadisələri hərbi ekspertlər “dəqiq hərbiplanlaşdırmanın nümunəsi” adlandırdılar. Cəmi 23 saat 43 dəqiqəərzində Azərbaycan Ordusu 406 kvadrat kilometr ərazidə tam nəzarətibərpa etdi, 1761 düşmən hərbi obyektini sıradan çıxardı, 8 tankı,22 artilleriya qurğusunu və 14 minaatanı məhv etdi. Bundan əlavə,1731 ədəd döyüş texnikası və 18 664 ədəd atıcı silah ələ keçirildi.15-18 min nəfərlik düşmən qruplaşması isə təslim olmağa məcburedildi.
Ən təsirli göstəricilər isə mülki əhali arasında sıfır itki vəbir nəfər də olsun zərər görmüş mülki obyektin olmaması idi.Azərbaycan Ordusu təkcə gücünü deyil, həm də ən yüksəkpeşəkarlığını nümayiş etdirərək beynəlxalq humanitar hüququnnormalarına tam riayət etdi.
Əməliyyat mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə aparılırdı. ABŞ-dahakimiyyətdə olan Co Bayden administrasiyası ekspertlər tərəfindənson illərin ən ermənipərəst hökuməti kimi xarakterizə edilirdi.Avropa İttifaqı rəhbərliyində isə hər zaman Ermənistanı dəstəkləyənFransanın güclü təsiri davam edirdi.
Bununla belə, Azərbaycan öz mövqeyini beynəlxalq ictimaiyyətəeffektiv şəkildə çatdırmağı bacardı. Bakı açıq şəkildə vurğuladıki, əməliyyat yalnız terrorçu elementlərə qarşı yönəlib və ölkəninqanuni ərazisində konstitusiya quruluşunun bərpası çərçivəsindəhəyata keçirilir.
Əməliyyatın uğurlu nəticəsi sonrakı Azərbaycan-Ermənistanmünasibətlərinin normallaşdırılması üzrə danışıqlarda Bakınınmövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirdi. Mənbələrin bildirdiyinəgörə, 2025-ci il martın 13-də tərəflər sülh sazişinin bütünşərtləri üzrə razılığa gəldiklərini elan etdilər. 2025-ci ilavqustun 8-də isə Vaşinqtonda ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Ermənistanınbaş naziri Nikol Paşinyan və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevsənədi parafladılar.
İki ölkənin liderlərinin imzaladığı birgə bəyanatda “Sazişinimzalanması və yekun ratifikasiyasına nail olmaq üçün gələcəkaddımların atılmasının zəruriliyi, həmçinin ölkələrimiz arasındasülhün qorunması və möhkəmləndirilməsinin vacibliyi” vurğulanır.Sənəd həmçinin dövlətlərin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə vəyurisdiksiyasına hörmət əsasında kommunikasiya xətlərininaçılmasını da nəzərdə tutur.
2023-cü ilin sentyabrında qazanılmış uğur bir neçə əsas amilsayəsində mümkün oldu.
Hərbi üstünlük. Prezident İlham Əliyevinrəhbərliyi altında aparılan dərin hərbi islahatlar nəticəsində ənmürəkkəb tapşırıqları yerinə yetirməyə qadir olan müasir, yüksəktexnologiyalı ordu formalaşdırıldı.
Diplomatik hazırlıq. Azərbaycan ardıcıl vəsəbirli şəkildə beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanan mövqeyinidünyaya izah etdi və beynəlxalq aləmdə anlayış qazandı.
Mənəvi haqq. Otuz illik iztirablar, birmilyondan çox qaçqın, viran edilmiş şəhər və kəndlər xalqla dövlətrəhbərliyini bənzərsiz birlikdə birləşdirirdi.
Geopolitik müdriklik. Mürəkkəb beynəlxalqşəraitdə Azərbaycan öz mövqeyini əsas oyunçulara qəbul etdirəbildi.
Bu gün, həmin qələbədən iki il sonra, nəticələrin nə qədərtəsirli olduğunu görürük. Azad olunmuş torpaqlarda genişmiqyaslıquruculuq işləri aparılır: yollar, məktəblər, xəstəxanalar, yaşayışbinaları inşa olunur. Tarixi və mədəni abidələr bərpa edilir. Özdoğma yurdlarına məcburi köçkünlər geri dönürlər.
Ən başlıcası isə bölgədə davamlı sülh üçün zəmin yaradılır. Cəmibir neçə saat davam edən hərbi əməliyyat separatizmin ömrünə sonqoydu, onların ümid bəslədiyi dairələr isə sükutla müşahidə etməkləkifayətləndilər.
19-20 sentyabr 2023-cü il tarixi əməliyyatından keçən iki ilartıq bu qələbəni yalnız lokal hərbi uğur kimi deyil, daha geniştarixi kontekstdə qiymətləndirməyə imkan verir. Azərbaycanın ərazibütövlüyünü bərpa təcrübəsi postsovet məkanında unikal olaraqqalır. Xarici təcavüz və işğalla üzləşən, üstəlik Azərbaycananisbətən daha böyük beynəlxalq dəstəyə malik olmuş digər dövlətlərhələlik bu uğuru təkrarlaya bilməyiblər.
Uğurun əsas amilləri ardıcıl beynəlxalq hüquqa söykənən xaricisiyasət, diplomatik və hərbi alətlərin düzgün vəhdəti, effektivhərbi islahatlar və ordunun modernləşdirilməsi, iqtisadi sabitlikvə inkişaf, xalqla dövlət rəhbərliyi arasındakı birlik idi.
Zəfərə gedən yol uzun və çətin oldu. Azərbaycan doxsanıncıillərin kabusundan, humanitar fəlakətdən, bir milyondan çoxqaçqından keçdi. O ağır illərdə beynəlxalq ictimaiyyətinbiganəliyinə baxmayaraq, ölkə öz gücü ilə ədaləti və ərazibütövlüyünü bərpa etməyi bacardı.
Bu gün Azərbaycan qürur və nikbinliklə gələcəyə baxır. Biz qalibölkəyik. Və bu qələbə bizimlə həmişə qalacaq. O, regionun inkişafı,davamlı sülhün bərqərar olması və Cənubi Qafqazdakı bütün ölkələrarasında əməkdaşlıq üçün yeni imkanlar açır.
2025-ci il avqustun 8-də imzalanmış birgə bəyanatda qeyd olunurki, “ölkələrimizə nəhayət, beynəlxalq sərhədlərin toxunulmazlığı vəərazi əldə etmək üçün gücdən istifadənin yolverilməzliyi əsasındamehriban qonşuluq münasibətlərinin qurulmasına başlamaq üçün şəraityaradılıb. Böyük insan itkilərinə səbəb olan münaqişənin başaçatmasından sonra yaranmış bu reallıq nəinki yenidən nəzərdənkeçirilə, heç vaxt nəzərdən keçiriləcək mövzuya çevrilə bilməz”.Bu, iki xalq arasında düşmənçilik səhifəsinin bağlanmasına açılanyoldur.
Azərbaycan təcrübəsi sübut edir ki, ən mürəkkəb münaqişələr beləsiyasi iradə, strateji baxış və beynəlxalq hüquq çərçivəsində özqanuni haqlarını qorumaq əzmi olduqda həllini tapa bilər.
2023-cü il 19-20 sentyabr əməliyyatı sadəcə hərbi qələbədeyildi. Bu, beynəlxalq hüququn zəfəri, dövlət iradəsinin zəfəri vəAzərbaycan xalqının zəfəri idi.
Bu, ağlasığmaz iztirablardan keçmiş bir millətin ləyaqətini,səbrini və ədalətə inamını qoruyub saxlaması haqqında tarixdir. Bu,həqiqətin sonda mütləq qalib gəlməsi haqqında tarixdir.
İki il əvvəl Azərbaycan təkcə öz suverenliyini bərpa etmədi.
O, öz tarixinin ən ağrılı səhifələrindən birini bağladı vəümidlərlə, inkişafla, sülhlə dolu yeni bir səhifə açdı.
