Sosial psixoloq Andre Vaz maraqlı bir fenomen haqqında yazır — onun fikrincə, bu, dəyişikliklərin sürətini qəbul etməyimizi təhrif edir.
Təsəvvür edin ki, siz marafona hazırlaşmağa yeni başlamısınız. Heç vaxt belə bir şey etməmisiniz, amma formanızı yaxşılaşdırmaqla daha aktiv və sağlam həyat tərzinə alışacağınızı ümid edirsiniz. Marafona hələ bir il var — yəni istədiyiniz formaya çatmaq üçün kifayət qədər vaxtınız var. Amma bu həm də o deməkdir ki, əgər irəliləyiş hiss olunmasa, həvəsiniz azalacaq. Buna görə də irəliləyişinizi izləmək vacibdir. Bəs bunu necə daha düzgün etmək olar?
Qaçış yalnız bir nümunədir. Digərləri də var: istirahət üçün nə qədər pul yığmağınız, kitabda neçə səhifə yazmağınız, ya da komandanızın layihədə nə qədər irəliləməsi. Bütün bu hallarda dəyişiklik sürətini ya az, ya da çox qiymətləndirmək problemlər yarada bilər. Məsələn, əgər pul yığma sürətinizi düzgün qiymətləndirməsəniz, həmin istirahət planı uzun müddət reallaşmaya bilər.
Bəzən dəqiqlik çox önəmlidir. Bəzi hallarda isə sadəcə dəyişikliklərin sürətli (və ya yavaş) hiss olunması motivasiyaya təsir edir. Məsələn, qaçış nəticələrində yaxşılaşma görməsəniz, ruhdan düşə bilərsiniz. Araşdırmalar göstərir ki, insanın məqsədinə doğru hərəkətini nə qədər sürətli və ya yavaş hiss etməsi, davam etmə həvəsinə birbaşa təsir edir.
Burada əsas sual ortaya çıxır: nəticəni nə qədər tez-tez yoxlamaq lazımdır? Əgər dəqiq ölçü istəyirsinizsə, tez-tez yoxlamaq məntiqli görünür. Amma xalq arasında bir deyim var: “Çaydanın başında dayananın suyu gec qaynar.”
Biz də həmkarlarımla birlikdə izləmə tezliyinin dəyişikliklərin qavranmasına necə təsir etdiyini araşdırdıq. Araşdırmamızda iştirakçılar “xəyali zavodda” menecer rolunu aldılar və iki işçinin müəyyən müddətdə neçə məhsul hazırladığını izlədilər. Birini hər gün, digərini isə bir neçə gündən bir yoxladılar. Əslində hər ikisi eyni sürətlə işləyirdi. Amma gündəlik izlənən işçi hər yoxlamada daha az nəticə göstərirdi — çünki yoxlamalar arasında vaxt az idi. Araşdırmanın sonunda iştirakçılar gündəlik izlənən işçinin daha az məhsuldar olduğunu düşündülər və gələcəkdə də daha az işləyəcəyini proqnozlaşdırdılar.
Biz buna “monitorinq tezliyi effekti” adını verdik: nə qədər tez-tez yoxlayırsınızsa, dəyişikliklər bir o qədər yavaş görünür. Və bu effekt təkcə zavod ssenarisində yox, müxtəlif hallarda təsdiqləndi — infeksiya yayılmasının izlənməsi, CO₂ emissiyaları, investisiya gəlirləri, hətta uşağın boy artımı kimi mövzularda da eyni nəticə çıxdı.
Niyə belə olur? İnsanlar hər yoxlamada gördükləri dəyişiklik miqdarına daha çox diqqət yetirirlər, amma bu dəyişikliklərin hansı vaxt aralığında baş verdiyini arxa plana atırlar. Məsələn, 30 səhifəni ayda yazmaq, 10 səhifəni həftədə yazmaqdan daha təsirli görünə bilər, halbuki ikinci hal daha məhsuldardır.
Bu effekt, monitorinq motivasiyası ilə birləşəndə təhlükəli ola bilər. Məsələn, rəhbər “tənbəl” kimi tanıdığı işçini daha tez-tez yoxlayır və hər dəfə az dəyişiklik gördüyü üçün həmin fikrini daha da möhkəmləndirir. Eyni hal marafona hazırlaşan idmançıda və ya başqa bir məqsədə çalışan insanda da olur: nə qədər vacibdirsə, bir o qədər tez-tez yoxlayırıq — və nəticədə proses bizə daha yavaş görünür. Bu isə motivasiyanı azalda bilər.
Amma çıxış yolu var. Biz CO₂ məlumatlarını həm göstəricilər, həm də onların vaxt aralığı ilə birlikdə təqdim etdikdə, effekt xeyli zəiflədi. Yəni dəqiqlik vacibdirsə, ümumi mənzərəni göstərən müqayisələr daha faydalıdır.
Əgər məqsəd motivasiyanı qorumaqdırsa, əksinə — yoxlamanı daha az etmək faydalı ola bilər. Pul yığmaq, çəki azaltmaq, sürəti artırmaq kimi hədəflərdə daha nadir monitorinq nəticələri daha təsirli və ümidverici göstərə bilər. Başqa sözlə, ara-sıra yoxlamaq bəzən məqsədə çatmağın daha sürətli göründüyü illüziyasını yaradır — və bu, davam etmək üçün lazım olan ruh yüksəkliyini təmin edə bilər.
