Siyasi məsələlər üzrə ekspert Əziz Əlibəyli, Ermənistanla ABŞ arasında əldə olunan son razılaşma fonunda regionda baş verə biləcək mümkün geosiyasi dəyişikliklərlə bağlı ilkin proqnozlarını bölüşüb.
Onun fikirlərinə əsasən, baş verənlər təkcə iqtisadi deyil, həm də strateji məna daşıyır.
1. Yolu kim idarə edəcək?
Danışıqların nəticəsi olaraq Ermənistan və ABŞ Ermənistan–ABŞ Birgə Müəssisəsi (Joint Venture) yaratmaq barədə razılığa gəliblər. Yeni konsorsiumun əsas məqsədi kommunikasiya infrastrukturunun yaradılması və idarəsi olacaq.
2. Birgə konsorsium hansı sahələrdə fəaliyyət göstərəcək?
Konsorsiumun fəaliyyət sahəsinə dəmir yolları, avtomobil yolları, elektrik ötürmə xətləri, həmçinin neft və qaz kəmərlərinin tikintisi və istismarı daxildir. Bu isə layihənin yalnız Ermənistan üçün deyil, bölgənin ümumi enerji-logistika xəritəsi üçün də əhəmiyyətli olduğunu göstərir.
3. Neft və qaz kəmərləri məsələsi – regionda kimin sözü keçəcək?
Əlibəylinin fikrincə, bu məqamda əsas suallardan biri budur: neft və qaz kəmərləri sahəsi hansı hüquqi və praktiki əsaslarla Ermənistan ərazisinə keçir? Çünki bu sahə regionda əsasən Azərbaycanın nəzarətindədir.
4. SOCAR–ExxonMobil əməkdaşlığı bu planın bir hissəsidirmi?
Artıq məlumdur ki, Vaşinqtonda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və ABŞ-ın xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkoffun iştirakı ilə SOCAR və ExxonMobil arasında Əməkdaşlıq Memorandumu imzalanıb. Sənədi Azərbaycanın iqtisadiyyat naziri və ExxonMobil-in vitse-prezidenti imzalayıb.
ExxonMobil dünyanın ən iri enerji şirkətlərindən biridir və neft-qazın kəşfiyyatı, hasilatı, daşınması və təchizatı ilə məşğuldur.
5. Ermənistan ərazisindən keçən Azərbaycan qazı?
Ekspertin ehtimalına görə, bu əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycanın neft və qazının Ermənistan ərazisindən keçməsi mümkün ssenariyə çevrilir. Bu halda kəmərlərin tikintisi və idarəsi ExxonMobil-ə həvalə oluna bilər. Şirkət eyni zamanda Azərbaycanda hasilat prosesinə də qoşula bilər.
Bu üçtərəfli model bir neçə mühüm nəticə doğura bilər:
Azərbaycan üçün təhlükəsiz tranzit zəmanəti yaranır;
Ermənistan tranzit gəlirləri əldə edir;
ABŞ-ın enerji nəhəngi ExxonMobil regionda strateji rol qazanır.
6. Birgə fəaliyyətin hüquqi çərçivəsi nədir?
Əldə olunan məlumatlara görə, torpaq Ermənistanın mülkiyyətində, idarəetmə isə ABŞ tərəfinin nəzarətində olacaq. Bu model gələcəkdə geosiyasi balansların daha da dəyişməsinə səbəb ola bilər.
7. Nəzarət və təhlükəsizlik məsələləri
Ən mühüm məsələlərdən biri – Azərbaycan vətəndaşlarının Ermənistana giriş-çıxışına kimin nəzarət edəcəyi hələ də aydın deyil. Ermənistan əvvəllər “ön ofis–arxa ofis” modeli təklif etsə də, Azərbaycan bu yanaşmanı rədd etmişdi.
Əlibəylinin fikrincə, bu məsələ artıq Azərbaycan–ABŞ danışıqları çərçivəsində həllini tapıb və praktiki mexanizmlər formalaşmaqdadır.
8. ABŞ-ın vasitəçiliyi – proses artıq ikitərəfli deyil
Vaşinqtonda Ermənistanla saziş imzalamaqla Azərbaycan ABŞ-ın bu prosesdəki xüsusi rolunu tanımış olur. Bu isə danışıqların artıq təkcə Bakı və İrəvan arasında deyil, üçtərəfli formatda getdiyini göstərir.
Belə bir vəziyyətdə, ABŞ-ın Ermənistan infrastrukturlarına milyonlarla dollar sərmayə yatırması fonunda Azərbaycan da bu infrastrukturdan istifadə üçün maliyyə öhdəlikləri götürə bilər.
9. Ermənistanın əsas zəif nöqtəsi: təhlükəsizlik zəmanətləri
Əlibəylinin diqqət çəkdiyi digər məqam isə təhlükəsizlik zəmanətlərinin hələlik Ermənistan üçün qeyri-müəyyən qalmasıdır. Bu isə İrəvan üçün prosesdə ən böyük dezavantaj hesab olunur.
