Tarixin açarı olan yer adları niyə dəyişdirilir?
Toponimləri yalnız coğrafi yer adları anlamında qəbuletmək doğru olmazdı. Toponimlər həm də ölkələrin, xalqlarıninkişaf yolunu əks etdirir. Təsadüfi deyildir ki, yer adlarını, eynizamanda, tarixin açarı adlandırırlar.
İlk vaxtlarda insanlar köç etdikləri ərazilərə müxtəlifamilləri nəzərə almaqla adlar veriblər. Zaman ötdükcə isətoponimlər də siyasi önəm daşımağa başlayıb. Tarixi izlədikdəgörürük ki, əsasən imperialist mövqedən çıxış edən dövlətləristilalar nəticəsində ələ keçirdikləri torpaqlarıözününküləşdirmək məqsədilə onların tarixi adlarını dəyişiblər. Qonşu Rusiyada bir çox toponimlərin dəyişdirlməsi buna əyanisübutdur. Məsələn, bu ölkənin ərazisində olan Orenburqzamanında Orınbor, Volqoqrad Sarısu, Qroznı Solja-Qala, Novorossiysk Sudjuk-Kale, Yujno-Saxalinsk Toyoxara, Yujno-Kurilsk Furukamappu, Petrozavodsk Petroskoy, İjevsk İjkar adlandırılıb.
Köniqsberq necə Kalininqrad olub?
Bu ərazi II ünya müharibəsindən sonra SSRİ-nin tərkibinədaxil edilib. 4 iyul 1946-cı ilə qədər şəhər almanca Köniqsberqadını daşıyırdı və daha çox məşhur alman filosofu İmmanuelKantın doğma şəhəri kimi tanınırdı. Xatırladaq ki, Köniqsberq 1737-ci ildən 1945-ci ilədək Şərqi Prussiya vilayətinin mərkəziolub.
Bu şəhərin yeni adı Stalinin silahdaşlarından olan, müharibə illərində SSRİ parlamentinin sədri vəzifəsində işləyənvə “ümumittifaq ağsaqqalı” ləqəbi daşıyan Mixail Kalininin(1875-1946) soyadından götürülüb. Onun xatirəsini Kniqberqinadını dəyişməklə əbədiləşdiriblər.
Xatırladaq ki, II Dünya müharibəsinin ən qızğındöyüşlərindən biri bu şəhər uğrunda gedib. Köniqsberqin SSRİ üçün önəmini vurğulamaq üçün sadəcə bir faktı qeyd etməkkifayətdir. Stalin bir neçə min tank və təyyarə ilə dəstəklənən1,5 milyon sovet əsgərinə Köniqsberqi ələ keçirməyi əmr edib. Almanların xüsusi möhkəmləndirilmiş diviziyaları Köniqsberqqalasını işğaldan xilas edə bilməyib. Bu qələbə Moskvada 324 topun hər birindən 24 dəfə yaylım atəşi açmaqla möhtəşəmşəkildə qeyd olunub. Hitler Almaniyası iflasa uğrayıb. 1944-1950-cı illərdə Şərqi Avropadan 12-14 milyon alman qovulub vəonlar Qərbi və Mərkəzi Almaniyaya yerləşdirilib. Böyük köçzamanı 2 milyondan çox alman yollarda can verib...
Ancaq almanlar tarixi unutmurlar və nə vaxtsa doğmaşəhərlərinin geri qaytarılacağına inanırlar. Hazırda Almaniyadaölkənin 1937-ci ildəki sərhədlərini yenidən bərpa etməyihədəfləyən qrupların fəallığı artıb. Onlar Rusiyadan qisas almaqvə tarixi ərazilərini geri qayratmaq üçün daha əlverişli məqamgözləyirlər. O cümlədən indi Almaniyada bir çoxları düşünürki,Ukrayna müharibəsi onlar üçün tarixi fürsət yaradıb.
Yeri gəlmişkən, daha bir faktı da yada salmaq yerinə düşər. Keçmiş SSRİ tərəfindən 1939-1940-cı illərdə ilhaq edilmişFinlandiyanın Qərbi Kareliya, Petsamo, Estoniyanın Estonİnqiriyasl və Petseri, həmçinin Latviyanın Abren bölgələri 1991-ci ildə Sovet İttifaqının süqutundan sonra belə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının varisi olan RusiyaFederasiyasının ərazisi olaraq qalır. Qeyd olunan ərazilərdəki birsıra yaşayış məntəqələrinin də adları dəyişdirilib.
Leninqrad vilayətindəki Kinqisepp şəhərinin tarixi adı isəYamburq olub. Ərazi 1922-ci ildən etibarən Kinqisepp toponimiilə adlandırılıb. Son illərdə hər iki şəhərin tarixi adlarının geriqaytarılması uğrunda hərəkat başlayıb. Belə ki, Estoniyaparlamentinin xarici əlaqələr komitəsi sovet dövründəKalininqrad adlandırılmış qədim Köniqsberq şəhərinin adınınbərpa olunması ilə bağlı qərar qəbul edib. Estoniyalı deputatlar, həmçinin Kinqisepp şəhərinin Yamburq və ya Yaama adlandırılması təklifi ilə çıxış ediblər.
Kalininqrad toponiminə Polşanın yanaşması da fərqlidir. Polyaklara tövsiyə edilib ki, bir daha Kalininqradın rus adındanistifadə edilməsin. Coğrafi Adların Standartlaşdırılması üzrəDövlət İdarəsi Polşa əhalisinə Rusiyanın bu şəhəri üçün“Krulewiec” adından istifadə etməyi təklif edib. 2023-cü il 9 may tarixində departament bildirib ki, ölkənin baş geodeziyaçısıyanında fəaliyyət göstərən Xarici Coğrafi Adların Standartlaşdırılması üzrə Komissiya “qərara gəlinib ki, şəhərüçün yalnız Polşa adından - “Krulevets” toponimindən istifadəetmək tövsiyə edilir”. Sərəncam dərhal, qüvvəyə minib. İndipolyaklar da “Kalininqrad vilayəti” deyil, “Krulevetskaya” deməyə öyrəşməlidirlər...
Volqa boyunca yaranan türk mədəniyyəti
Volqa Rusiyanın ən böyük çaylarından biridir. Bu çayınhövzəsi Rusiyanın Avropa ərazisinin təxminən 1/3 hissəsinitutur və qərbdə Valday və Ortarus yüksəkliyindən şərqdə Uralaqədər uzanır. Ancaq “Volqa” çayın tarixi adı deyil. Bu çayəvvəllər “İtil” adını daşıyıb. Uzun dövr ərzidə çayın ətrafındaqədim türk tayfaları yaşayıblar və burada öz mədəniyyətləriniyaradıblar. Həmin mədəniyyətin izlərindən biri də çayın tarixiadının türk mənşəli olmasıdır. Ancaq indi Rusiyada bu tarix çoxməhdud çevrələrdə xatırlanır.
Mübariz FEYİZLİ
