XXI əsrin beynəlxalq siyasətində səssiz, lakin dərin geosiyasiyer dəyişməsi baş verir: konfliktlərin vasitəçiliyi artıqVaşinqton, London və Paris kimi klassik qərb paytaxtlarınıninhisarında deyil. Bu missiya tədricən Cənuba və Şərqə keçir.Xüsusilə də bu proses Yaxın Şərqdə özünü parlaq şəkildə göstərir.Fars körfəzi ölkələri - BƏƏ, Qətər, Səudiyyə Ərəbistanı və Oman -bir vaxtlar neft ixracatçısı kimi tanınırdısa, bu gün onlarregional və qlobal sabitliyin arxitekturaları, yeni tipvasitəçilərdir. Onlar o zaman hərəkətə keçir ki, böyük güclərsusur, onlar çıxış yolu təklif edir ki, BMT dalana dirənir.
Əvvəldən baxanda bu ölkələr - sərt monarxik rejimlərdir, klassikvasitəçilərlə - Norveç, İsveçrə kimi - ortaq cəhətləri yoxdur. Ammabu dövlətləri unikal edən amillər onların geosiyasi mövqeyi,maliyyə resursları, dini legitimliyi və ən başlıcası, QlobalCənubun gözündə “tərəfsiz güc” kimi qəbul olunmalarıdır. Bu isəyeni bir anlayışı ortaya çıxarır: dövlət–vasitəçi artıq sadəcədiplomatik missiyanı yerinə yetirmir, o, sülhə investisiyaedir.
Neft gəlirlərindən geosiyasi kapitallara
Neft pullarını siyasi nüfuza çevirmək bacarığı - bu gün Körfəzölkələrinin əsas üstünlüyüdür. Məsələn, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri.Bu ölkə sadəcə humanitar yardım ayırmır, o yardımı konkret siyasivə iqtisadi razılaşmalarla birləşdirir. Aşkar nümunə - CənubiQafqaz. 2025-ci ilin yazında Bakı ilə İrəvan arasında danışıqlarilk dəfə Brüssel–Moskva trayektoriyasından kənara çıxdı.Əmirliklərin bu prosesə qoşulması təsadüfi deyildi: Bakı bölgədədominant gücə çevrilib, İrəvan isə iqtisadi dəstəyə möhtacdır. BƏƏbu fürsəti dərhal siyasi platformaya çevirdi - hər iki tərəfə yaşılenerji layihələrindən tutmuş regional logistika qovşaqlarına qədərinfrastruktur paketləri təklif etdi. Şərt sadə idi: kompleks sülhsazişi.
Bu artıq “sülh əvəzində pul” formulu deyil. Bu - yeni sülhanlayışıdır: təhlükəsizlik iqtisadi imkanlar vasitəsilə təminolunur.
Qətər: pul yox, rabitə kapitalı
Əmirliklər iqtisadi gücə söykənirsə, Qətər yumşaq diplomatiyayavə şəbəkələşməyə üstünlük verir. Bu mikrodövlət son onillikdə AlJazeera kanalı, idman diplomatiyası (futbol üzrə dünya çempionatı),radikal və təcrid olunmuş qruplarla (Taliban, HƏMAS və s.) xüsusimünasibətləri sayəsində beynəlxalq münasibətlərdə vacib oyunçuyaçevrilib. ABŞ ilə Taliban arasında danışıqlar üçün məhz Qətərseçilmişdi. Bu gün isə Qətər həm İran, həm də Əfqanıstanistiqamətində yeganə açıq qapıdır - Qərb çoxdan bu istiqamətlərdənuzaqlaşıb.
Qətərin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, təminatçı deyil,vasitəçidir. Yəni, dövlətlər bir-biri ilə danışmaq istəməyəndə,Qətər onların arasında rabitə kanalına çevrilir. Bu isə onu unikalmövqeyə gətirib çıxarır: balaca ölkə, amma böyük əlaqələr.
Oman: səssiz diplomatiya məktəbi
Oman - görünmədən, səs salmadan, amma ardıcıl və təsirlifəaliyyət göstərən nadir vasitəçilərdən biridir. Bu ölkənindiplomatik fəlsəfəsinin əsasında ibadi islam məzhəbinin barış,qarşıdurmadan yayınma və kompromisə meylli prinsipləri dayanır.Məhz Oman 2013-cü ildə ABŞ–İran gərginliyini yumşaltmaqda əsas roloynamış, Yəməndə əsir mübadiləsi kimi humanitar proseslərə evsahibliyi etmişdi.
Bu gün dünya get-gedə bloklara bölünür. Belə bir məqamda Omankimi neytral aktorun dialoqu davam etdirmək imkanı qızıl qədərdəyərlidir. O, nə kapital təklif edir, nə də siyasi hegemonluq.Onun təklifi - etimaddır. Bu isə pulla alınmır.
Ər-Riyad: gücdən dialoqa keçid
Səudiyyə Ərəbistanı uzun illər ərəb dünyasında “böyük qardaş”rolunda çıxış edib. Lakin bu gün bu ölkə də xarici siyasət kursunayenidən baxır. Yəmən müharibəsindəki fiaskodan sonra Riyad “gücyolu”ndan imtina edərək diplomatik təşəbbüsləri önə çəkir. 2023-cüildə İranla münasibətlərin bərpasında Çin vasitəçiliyi ilə atılanaddım, eləcə də Sudan–Efiopiya böhranında mediatorluq təşəbbüsləribu yeni kursun əlamətləridir.
Riyad artıq “regional suverenlik” ideyasına söykənir - yəniqərbin hegemon təsirinə alternativ model təklif edir. Bu isə Afrikavə Asiyada “post-müstəmləkə travması” yaşayan ölkələr üçüncazibədar görünür.
Yeni dövrün vasitəçiləri: diplomat yox,investor
Əsas dəyişiklik coğrafiyada deyil, fəlsəfədədir. Əvvəllərvasitəçi neytral hakim kimi çıxış edirdi. Bu gün isə o, prosesiniştirakçısıdır - infrastruktur layihələrinə, siyasi dialoqa,humanitar sabitliyə sərmayə qoyur. Məqsəd - sabitlik üçün“ekosistem” yaratmaqdır, birgəyaşayışın uzunmüddətli formulu.
Yeni nəsil vasitəçi artıq sadəcə diplomat deyil. O - strateqdir,investor və gələcəyin brokeridir. Məhz bu tip yeni aktorlara Farskörfəzi ölkələri çevrilməkdədir. Artıq konfliktlərin qaydalarınıLondon və Paris yox, Əbu-Dabi, Doha və Müsqat müəyyən edir.
2020-ci ilin fevralında ABŞ ilə Taliban arasında imzalanan Doharazılaşmaları və 2021-ci ilin avqustunda Əfqanıstandan 70 mindənçox adamın təxliyəsi ilə nəticələnən misilsiz əməliyyat Qətəri yenidövrün əsas diplomatik aktorlarından birinə çevirdi. Buhadisələrdən sonra Doha artıq sadəcə “tərəflərlə danışan” vasitəçideyil, bir-birinə düşmən olan iki dünya - Vaşinqton və islamçıqüvvələr - arasında körpü rolunu oynayan yeganə platforma oldu.
Əfqanıstanda qazandığı bu etimad Doha üçün diplomatik“valyutaya” çevrildi. Bu gün həmin resursu Qətər təkcə Orta Asiyadayox, digər böhran bölgələrində də fəal şəkildə istifadə edir.
Qətərin strateji vasitəçiliyi Qəzza zolağında da özünü göstərdi.HƏMAS-la dialoqu gizli şəkildə Tel-Əvivlə razılaşdıraraq davametdirən Doha burada da unikal rola yiyələndi. Qətərin milyardlarladollarlıq sosial investisiyaları - məktəblər, xəstəxanalar,maaşların ödənilməsi - humanitar böhranı yumşaltmaqla qalmadı, həmdə İsrailə “idarə olunan gərginlik” modeli təklif etdi. Nəticədə,2023–2025-ci illər ərzində regionda gərginliklərə baxmayaraq, məhzQətərin vasitəçiliyi sayəsində müəyyən dərəcədə dayanıqlı atəşkəsqorunub saxlandı.
Doha burada yeni diplomatik format qurdu: humanitar təşəbbüslər,siyasi dialoqdan ayrı mövcud olmur. Qətər nə “qarant” kimi çıxışedir, nə də tərəfləri ələ almağa çalışır. O, sadəcə platformadır -İslam Cihadı ilə MOSSAD, Talibanla ABŞ arasında danışıq masası. Bu- XXI əsrin vasitəçiliyidir: müasir, çevik, ideologiyasız.
Əgər Qətər şəbəkələşmə və çevik diplomatiya ilə öndədirsə,Ər-Riyad miqyas, resurs və struktur gücə arxalanır. Son illərdəSəudiyyə Ərəbistanı sadə yardım göstərən dövlət yox, siyasi kapitalformalaşdıran aktora çevrilmək yoluna çıxıb. Bu yeni yanaşmaxüsusilə 2025-ci ildə Hindistanla Pakistan arasında Kaşmirməsələsində yaşanan gərginlik fonunda özünü göstərdi.
Əvvəllər Riyadın fəaliyyətləri əsasən maliyyə transfrtləri vədiplomatik jestlərlə məhdudlaşırdı. Amma indi vəziyyət dəyişib:Səudiyyə Ərəbistanı BƏƏ ilə birlikdə konkret siyasi çərçivə təklifedir - limanlara çıxış təminatı, dəniz yollarının rəqəmsaltəhlükəsizliyi üçün investisiyalar, İslam İqtisadi Məkan Təşəbbüsüçərçivəsində logistik inteqrasiya.
Bu isə artıq yeni rolun başlanğıcıdır. Ər-Riyad bu gün “donor”deyil, “sülh memarı” olmaq istəyir. O, neft gəlirlərindən təkcəmüvəqqəti sabitlik deyil, uzunmüddətli institutlar yaratmaq üçünistifadə edir. Məqsəd - Qətərin humanitar diplomatiyası vəƏmirliklərin sərmayə əsaslı modelinə alternativ, amma tamamlayıcımexanizm qurmaqdır. Bu mexanizmlər tərəfləri mütəmadi şəkildədanışıqlar masasına qaytarır və sabitliyi sistemli şəkildəmöhkəmləndirir.
Fars körfəzi ölkələrinin əsas üstünlüyü - onların ideolojiyükdən uzaq olması və “etimad infrastrukturu” qurmasıdır. Budövlətlərin neytrallığı - sadəcə protokol deyil, real təcrübəyəəsaslanır: nə müstəmləkəçilik keçmişləri var, nə də başqalarınındaxili işlərinə müdaxilə edirlər. Onlar siyasi model ixrac etməyəcəhd göstərmirlər. Qlobal Cənub üçün bu, həyati əhəmiyyət daşıyır.Afrika, Cənubi Asiya və Yaxın Şərq ölkələri artıq Qərbinmentorluğundan yorulub - avtoritarlığa rəğbətə görə yox, köhnəsistemə qarşı real inamsızlığa görə alternativ axtarırlar.
Birləşmiş Ştatlar, Avropa İttifaqı və BMT daxili siyasimanevrlər, seçki dövrləri və bürokratiya ilə əlləri-qollarıbağlanmış vəziyyətdədir. Bu fonda BƏƏ, Qətər və Səudiyyə Ərəbistanı“yüngül çərçivəli” diplomatiya modeli təklif edirlər: sürətlilogistika, elastik protokollar, maksimum gizlilik və ideolojitəzyiqlərin tam yoxluğu. Burada “şou uğursuzluğu” olmur - çünki hərşey qapalı qapılar arxasında aparılır. Bu isə effektivliyiartırır.
Hər uğurlu vasitəçilik yeni bir etimad dövrəsini işə salır:etibar → uğurlu nümunə → təcrübə → yeni müraciətlər. Məhz bu gün dəmüşahidə olunur: getdikcə daha çox münaqişə tərəfi Brüsselə və yaCenevrəyə yox, Doha, Əbu-Dabi və Ər-Riyada üz tutur. Bu artıqtəsadüfi epizod deyil - bu, qlobal diplomatik paradiqmanındəyişməsidir.
Fars körfəzi yeni vasitəçilik oxuna çevrilir. Praqmatizm,kapital, suverenlik və interregional şəbəkələrə yatırılan sərmayənəticə verir. Bu dövlətlər qlobal hegemonluq oyunu oynamır - məhzbu onları effektiv edir. Onlar “səhərə demokratiya” vəd etmir,əvəzində infrastruktur, su, məktəb və hərbi gərginliyin azaldılmasıtəklif edirlər.
Bu, XXI əsrin diplomatiyasıdır: sözlər yox, sistemlər;bəyanatlar yox, zəmanətlər; protokol yox, nəticə. Bu dünyada əsasdil nə ingilis, nə fransız, nə də rus dilidir - bu, kapitalaəsaslanan siyasi mühəndisliyin dilidir. Və bu dili Fars körfəziölkələri artıq mükəmməl öyrənib.
Fars körfəzi ölkələrinin artan diplomatik nüfuzuna baxmayaraq,Qətərdən tutmuş Səudiyyə Ərəbistanınadək bu modelin qarşısındastruktur məhdudiyyətlər dayanır. Onlar öz təsir alətlərinivar-dövlətə, coğrafiyaya və praqmatik siyasətə əsaslandırıblar.Lakin yenə də regiondaxili qarşıdurmalar, vasitəçilik liderliyiuğrunda rəqabət və qarşı tərəflərə təzyiq imkanlarının məhdudluğuciddi çətinliklər yaradır.
Zalıq ölkələrinin əsas diplomatik prinsipi - “bərabər məsafə” -bir çox hallarda ziddiyyətli nəticələr verir. Tərəflər taktikgüzəştlərə hazır olsalar da, strateji kompromislərə getmirlər.Neytral mövqe vasitəçiyə mənəvi üstünlük verir, amma eyni zamanda,onun təzyiq imkanlarını sıfıra endirir. “Sərt” alətlər yoxdursa, buölkələr maksimum əlaqə qurur, minimum isə zəmanət verə bilir.Razılaşmaların pozulması və ya münaqişənin yenidən qızışmasıhallarında isə onların əlində yalnız ümid qalır - tərəflərin xoşniyyətinə.
Bu ziddiyyətin klassik nümunəsi Yəmən münaqişəsidir. SəudiyyəƏrəbistanı həm münaqişənin birbaşa iştirakçısı, həm də eyni vaxtdasülh vasitəçisi olmağa çalışaraq ikili rol oynadı. Bu isə bəziaktorların etimadını itirməsinə səbəb oldu və Ər-Riyadınvasitəçilik təşəbbüslərini zəiflətdi.
Fars körfəzi ölkələrinin diplomatik fəallaşma istəklərinəbaxmayaraq, aralarında vahid koordinasiya yoxdur. Qətər və SəudiyyəƏrəbistanı “yumşaq güc” anlayışına fərqli yanaşır və çox zamanparalel, bəzən isə bir-birini təkrarlayan təşəbbüslərlə çıxışedirlər. BƏƏ və Küveyt də öz vasitəçilik platformalarını qurmağaçalışır. Bu isə siqnalların ikiləşməsinə, diplomatik səylərintəkrarlanmasına və davamlı formatların formalaşmasında çətinliklərəyol açır.
Üstəlik, bu ölkələrin geosiyasi tərəfdaşlıqları da onlara qarşıtəzyiqə çevrilə bilir. Məsələn, Qəzza böhranı fonunda BƏƏ-ninİsraillə yaxınlaşması və ya Qətərin HƏMAS-la qurduğu rabitəkanalları qlobal aktorlar tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Daxiliziddiyyətlər üzə çıxır, regional təşəbbüslər isə parçalanma riskiilə üz-üzə qalır.
Yeni diplomatik mərhələnin manifesti
Bütün bu risklərə baxmayaraq, Körfəz ölkələrinin vasitəçiqismində qazandığı uğurlar beynəlxalq münasibətlərdə yeni trendləritəsdiqləyir. Ənənəvi güc iyerarxiyası parçalanır. Yeni bir sinifformalaşır - “orta güclər”. Bu ölkələr fiziki ölçülərinə uyğunolmayan təsirə malikdirlər. Onlar elastiklik, bacarıq və regionalboşluqları doldurmaq qabiliyyəti sayəsində qlobal siyasətinstrukturuna daxil olurlar.
Bu artıq keçici anomal hal deyil. Bu, diplomatiyanın yenimərhələsidir - inersiyadan praqmatizmə, ideoloji ambisiyalardanfunksional vasitəçiliyə keçid dövrüdür. Bu mərhələdə söz deyil,mexanizm qalır. Və bu mexanizmin müəllifləri - Fars körfəzidövlətləridir.
Fars körfəzi ölkələrinin vasitəçilik modeli təkcə geosiyasimanevr deyil - bu, artıq kompleks bir strateji sistemdir. Bu sistemmüxtəlif ölçülərdə - institusional, iqtisadi və simvolik - paralelşəkildə formalaşır.
Əbu-Dabidəki Anwar Gargash Academy və Dohadakı DohaInstitute kimi mərkəzlər artıq sadəcə akademik strukturlardeyil. Onlar Qlobal Cənubun reallıqlarına uyğunlaşdırılmış, Qərbdiplomatiyasının klassik tezislərinə alternativ olan yenidiplomatik yanaşmanın istehsal laboratoriyalarıdır. Bu tədrisplatformalarında təkcə nəzəriyyə deyil, real konflikt təcrübəsi,praktik vasitəçilik texnologiyaları və tərəfdaşlarla işləməbacarığı öyrədilir. Burada diplomatiya bir elmdən çox - tətbiqipeşə, sahə təcrübəsinə dayalı bacarıqdır.
Körfəz dövlətləri artıq sadəcə “danışıqlar masası” təklif etmir- onlar konkret maliyyə paketi ilə sülh prosesini təminat altınaalırlar. Hər siyasi razılaşmanın arxasında maliyyə təşviqləri,sərmayə və bərpa layihələri durur. Bu, sülhü sadəcə mənəvi dəyərdeyil, iqtisadi məhsul kimi də təqdim edir. Bəli, bu, bahalısülhdür. Amma bu, həm də gəlir gətirən sabitlikdir - infrastruktur,logistika, texnologiya, turizm, əmək bazarları bu sabitlikdənbəhrələnir.
Uğurlu vasitəçilik - bu gün Fars körfəzi ölkələrinin əsasreputasiya valyutasına çevrilib. Bu brend onlara suveren siyasiçəkidə sıçrayış qazandırır. Artıq onlar kənardan yönləndirilənaktorlar yox, özlərinə müraciət olunan oyunçulardır. Məhz busəbəbdən BƏƏ bu gün paralel şəkildə həm Tehran, həm Təl-Əviv, həmBakı, həm də Kabul ilə danışıqlar apara bilir.
Körfəz monarxiyaları üçün vasitəçilik nə xeyriyyəçilikdir, nə dəgeosiyasi lüks. Bu - yaşamaq üçün rasional strategiyadır. Nə atomsilahları var, nə də BMT Təhlükəsizlik Şurasında daimi kürsü. Onagörə də danışıqlar platforması təqdim etməklə, təhlükəsizlik təminetməklə, bərpa layihələrini maliyyələşdirməklə bu ölkələrdiplomatik fəallığı öz suverenliklərinin sığortası kimidəyərləndirirlər.
Bugünkü mərhələdə Fars körfəzi dövlətləri sadəcə danışıqlara evsahibliyi etmir, onlar “siyasi sabitlik”i xidmət kimi ixracedirlər. Bu, xüsusilə Afrika, Cənubi Asiya və Yaxın Şərqdəaktualdır - on illərlə münaqişə içində qalan, dövlət institutlarızəif olan regionlar üçün bu model sabitliyə alternativ yol təklifedir.
Lakin bu model universal deyil. Onun işləməsi üçün daimi dövlətdəstəyi, diplomatik peşəkarlıq və ideoloji uçurumlar arasında incəmanevr qabiliyyəti tələb olunur. Körfəz İsveçrə deyil: burada sülhhüquqi normalara yox, maraqlar balansına və “hər kəslə danışmaqbacarığına” əsaslanır - Vaşinqtonla da, Tehranla da, İslamabadlada.
Yeni qlobal diplomatiya dizaynı: Körfəzssenarisi
Fars körfəzi ölkələrinin vasitəçilik modeli əslində qlobaldiplomatiya strukturunun yenidən yazılması cəhdidir. Artıq “böyükgüclər” təkbaşına qaydaları müəyyən etmir. Legitimlik böhranınauğrayan köhnə institutların yerini pul, nüfuz və sürətli manevrqabiliyyəti olan dövlətlər tutur. Bu yeni vasitəçilərin üstünlüyü -imperiya komplekslərinin yoxluğu, moralizmdən uzaqlıq və nəticəyəgörə real xərc çəkməyə hazır olmalarıdır.
Böyük güclər daxili böhranlarla çabaladığı, diplomatik mövqelərizəiflətdiyi bir dövrdə Körfəz ölkələri qeyri-sabitliyi təsiralətinə çevirir. Bu qeyri-sabitlik onların təsir zonalarınaçevrilir - yeni təriflə, bu artıq diplomatiyanın post-Vestfaliya vəpost-Yalta dövrüdür. Və bu dövrün yeni mərkəzi Brüssel və yaNyu-York deyil. Bu, Doha, Əbu-Dabi və Ər-Riyaddır.
