Bakıda Azərbaycan Din Xadimlərinin II Forumunun işə başlaması ölkəmizin dövlətçilik fəlsəfəsinin ən incə və dayanıqlı sütunlarından biri olan dünyəvilik, vicdan azadlığı və tolerantlıq anlayışlarının yenidən və açıq şəkildə siyasi müzakirə müstəvisinə çıxarılmasıdır. Xüsusilə qlobal miqyasda dinin getdikcə daha çox ideoloji və geosiyasi alətə çevrildiyi bir dövrdə bu mövzunun Bakıda sistemli şəkildə gündəmə gətirilməsi diqqətdən kənarda qalmamalıdır.
Dünyəvilik və vicdan azadlığının bu mərhələdə siyasi diskursun mərkəzinə çıxarılması strateji zamanlama qərarıdır. Qlobal miqyasda ideoloji sərhədlərin sərtləşdiyi, din faktorunun təhlükəsizlik, identiklik və legitimlik alətinə çevrildiyi bir şəraitdə Azərbaycan mövqeyini qabaqlayıcı şəkildə müəyyənləşdirir. Bütün bunlar risklərin öncədən idarə olunmasına hesablanmış siyasi davranışdır və dövlətin öz dəyərlər sistemini dəyişən beynəlxalq mühitə uyğun olaraq yenidən çərçivələndirdiyini göstərir. Məhz bu mürəkkəb mənzərədə Bakı dünyəvilik və vicdan azadlığını dövlət suverenliyini və sosial sabitliyi qoruyan strateji mexanizm kimi təqdim etməyə çalışır.
Azərbaycanın dünyəvilik anlayışı klassik ideoloji qarşıdurma məntiqindən kənarda formalaşıb. Burada dünyəvilik nə dinə qarşı mövqe, nə də ictimai həyatdan dini sıxışdırmaq cəhdidir. Dövlət dini rituallara müdaxilə etmir, lakin dini fəaliyyətin hüquqi statusunu, maliyyə şəffaflığını və ictimai məsuliyyətini də açıq qaydalarla tənzimləyir. Təbii ki, belə yanaşma dini qeyri-müəyyənlikdən və sui-istifadə riskindən qoruyur. Eyni zamanda, dini icmaların fəaliyyəti dövlət institutlarının alternativinə çevrilmir.
Təhsil, sosial yardım və maarifçilik sahələrində din təşəbbüskar rol oynaya bilər, lakin bu proseslər paralel idarəçilik mexanizmləri yaratmır. Məhz buna görə dini təhsil nə gizli, nə də nəzarətsiz kanallar üzərindən formalaşır; dinin tədrisi rəsmi təhsil standartları və müasir çağırışlarla uzlaşdırılır. Rəqəmsal platformalarda dini maarifçilik təşəbbüslərinin təşviqi də bu kontekstdə oxunmalıdır: məqsəd dini diskursu radikal və kənar təsirlərdən ayırmaqdır.
Dövlət səviyyəsində dini bayramların tanınması, müxtəlif konfessiyalara bərabər münasibət, tarixi-dini abidələrin qorunması bu balansın real ifadəsidir. Bütün bu amillər göstərir ki, din milli-mədəni irsin tərkib hissəsi kimi qəbul olunur, lakin siyasi legitimliyin əsasına çevrilmir. Nəticədə, dünyəvilik gündəlik idarəetmənin effektiv mexanizminə çevrilir. Məhz bu səbəbdən Azərbaycan cəmiyyətində dünyəvilik müxtəlif kimlikləri eyni hüquqi müstəvidə birləşdirən praktik çərçivə kimi qəbul olunur.
Azərbaycan Din Xadimlərinin II Forumunun məhz “Konstitusiya və Suverenlik İli” çərçivəsində keçirilməsi bu yanaşmanın açıq göstəricisidir. Dövlət bu mesajı verir: məsələ dini neytrallaşdırmaq deyil, onu konstitusion çərçivədə sistemləşdirmək və institusional nəzarət altında cəmiyyətin təbii tərkib hissəsinə çevirməkdir. Belə bir model region üçün nadir və diqqətçəkəndir. Postsovet məkanında dünyəvilik çox vaxt sərt və mərkəzləşdirilmiş sekulyarizm formasında tətbiq olunub. Müstəqillikdən sonra bir sıra ölkələr bu yanaşmanı formal olaraq dəyişsələr də, idarəetmə refleksi eyni qaldı.
Mərkəzi Asiya respublikalarında dini icmaların fəaliyyəti uzun müddət yalnız təhlükəsizlik prizmasından qiymətləndirildi, məscidlərin açılması, dini təhsilin təşkili və dini liderlərin formalaşması ciddi inzibati nəzarət altında saxlanıldı. Yaxın Şərqdə isə əks-tendensiya – dinin siyasi legitimliyin əsas mənbəyinə çevrilməsi müşahidə edilir. Dövlətin və ya hakim partiyaların siyasi dayağı kimi dini identiklik və inanclar instrumental alət rolunda istifadə olunur. Bəzi ölkələrdə hakimiyyət dini qanun və ya şəriət prinsiplərini öz legitimliyini gücləndirmək üçün əsas vasitə kimi tətbiq edir.
Mövcud vəziyyət həm sosial siyasətə, həm də hüquqi sistemə dərindən təsir edir: hüquqi qərarlar, icma hüquqları və təhsil siyasəti dini doktrinalara uyğunlaşdırılır, dövlətin addımları dinin məntiqi ilə sıx bağlı olur. Yaxın Şərq modeli postsovet sekulyarizminin əksi kimi ortaya çıxır: burada dövlət din üzərində deyil, din dövlət üzərində hökmranlıq edir və dünyəvilik anlayışı, praktiki olaraq, mövcud deyil. Deməli, sərt sekulyarizm və dini legitimlik şəraitində Azərbaycan üçüncü yolu seçərək öz unikallığını göstərir. Hər iki halda nəticə ya ideoloji gərginlik, ya da davamlı siyasi qarşıdurma olub. Azərbaycan isə fərqli və daha praqmatik xətt formalaşdırmağa nail olub.
Dövlət dini prosesləri birbaşa idarəetmədən onları hüquqi çərçivədə tənzimləyir, din isə siyasi hakimiyyətin formalaşma alətinə çevrilmir. Nəticədə, hər iki sahə eyni hüquqi sistem daxilində uzlaşır və bu uzlaşma sabitliyin institusional əsas üzərində qurulmasına imkan yaradır. Forumun məzmunu açıq şəkildə göstərir ki, Azərbaycanda vicdan azadlığı anlayışı artıq yalnız “mane olmamaq” və ya formal hüquqi təminat səviyyəsində qalmır. Vicdan azadlığı prinsipi tədricən aktiv dövlət siyasətinə çevrilir və sosial proseslərin idarə olunmasında funksional alət kimi istifadə edilir.
Dini təhsilin rəqəmsal mühitdə təşkili, gənclərlə sistemli maarifçilik işi, qadınların dini icmalar çərçivəsində sosial və mənəvi inkişafının müzakirəyə çıxarılması klassik dövlət-din məsafəsi modelindən fərqli yanaşmanın formalaşdığını göstərir. Burada dövlət riskləri qabaqlayan və prosesləri yönləndirən tərəf kimi çıxış edir. Həmin yanaşmada incə, lakin strateji əhəmiyyət daşıyan balans xətti mövcuddur. Azərbaycan dini sahəni nə tam sərbəst buraxır, nə də onu monopoliyalaşdırır. Dövlətin məqsədi dinin hüquqi və institusional çərçivədə sağlam şəkildə inkişafına şərait yaratmaqdır. Məhz bu balans radikalizmin ən əlverişli zəmini olan idarə olunmayan boşluğun yaranmasının qarşısını alır. Vicdan azadlığı bu kontekstdə düzgün tənzimləndikdə ictimai sabitliyi möhkəmləndirən və sosial inteqrasiyanı gücləndirən strateji resurs kimi çıxış edir.
Forumda Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanın dini sahəyə məsul dövlət qurumlarının rəhbər şəxslərinin iştirakı onu regional siyasi məzmunla yükləyir. Türk dünyasında dövlət-din münasibətlərinin hansı normativ model üzərində qurulmalı olduğu ilə bağlı açıq dialoqdur. Məhz bu məqamda multikulturalizm anlayışı daxili sosial siyasət aləti olmaqdan çıxaraq xarici siyasi mesaj funksiyası qazanır. Azərbaycan bu platformada özünü nə teokratik idarəetmə modelinə yaxın, nə də dini identikliyi ictimai sferadan sıxışdıran aqressiv sekulyar dövlət kimi təqdim edir.
Eyni zamanda, milli kimliyi dini məzmun üzərindən formalaşdıran yanaşmadan da şüurlu şəkildə uzaq durur. Belə bir mövqe Azərbaycanın multikulturalizm siyasətini balanslaşdırılmış dövlətçilik modeli kimi ortaya qoyur və onu ideoloji ifratlardan qoruyur. Məhz bu səbəbdən Azərbaycan təcrübəsi Qlobal Cənubda, eləcə də postimperial keçid mərhələsində olan cəmiyyətlərdə diqqətlə izlənilir. Ölkəmiz bu platforma vasitəsilə açıq şəkildə nümayiş etdirir ki, dünyəvilik onun üçün dövlət suverenliyini qoruyan funksional alətdir. Vicdan azadlığı cəmiyyət daxilində etimadı və sosial sabitliyi möhkəmləndirən mexanizm kimi dəyərləndirilir.
Bu yanaşma region ölkələrinə ünvanlanan, ölçülmüş və düşünülmüş açıq siyasi mesaj kimi oxunur.
Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki,
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
