ABŞ, Ermənistan, Türkiyə və Azərbaycan hakimiyyəti “Tramp yolu” layihəsi ilə bağlı danışıqları intensivləşdirib. Konkret olaraq, Ankara gələn il İrəvanla sərhədini qismən açmağa hazırlaşır, Ermənistan və Azərbaycan hakimiyyəti isə ticarəti artırmağa davam edəcək. Ermənistan və Azərbaycanın ABŞ-dakı səfirləri Narek Mkrtçyan və Xəzər İbrahim ABŞ-da Trampın Yolları Təşəbbüsünün (TRIPP) müzakirəsində iştirak ediblər. Agentliyin məlumatına görə, dəyirmi masada Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Özbəkistandan diplomatlar da iştirak ediblər. Onlar TRIPP-in infrastrukturun inkişafını necə sürətləndirə biləcəyini, regional əlaqəni gücləndirə biləcəyini və Yaxın Şərq dəhlizi boyunca ABŞ-ın davamlı iqtisadi mövcudluğunu necə möhkəmləndirə biləcəyini müzakirə etdilər.
ABŞ Dövlət Departamentinin sülhməramlılar üzrə xüsusi elçisi Vinay Çavelin qeyd etdiyi kimi, Vaşinqtonun yardımı ilə Azərbaycan və Ermənistan arasında avqust ayında əldə edilmiş razılaşma tarixi məqam yaradıb. "TRIPP tranzit marşrutunu ortaq rifahın mühərrikinə çevirməklə bu dünyanı necə dayanıqlı etməkdir. Amerika şirkətləri və kapitalı bu baxışda mühüm rol oynayır və bu administrasiya onların masa arxasında oturacaqlarını təmin etməyə sadiqdir", - Çavel qeyd edib.
Öz növbəsində keçmiş sovet respublikalarının səfirləri “Tramp yolu”nun onlara regional tranzit marşrutlarının rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına necə kömək edə biləcəyi barədə fikir mübadiləsi aparıblar. Ermənistan səfirinin sözlərinə görə, ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərliyi sülh üçün təkan yaradıb və TRİPP-ni Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın gələcək çiçəklənməsinin əsas elementi kimi yerləşdirib.
Bundan əlavə, dəyirmi masa iştirakçıları TRIPP-in inkişafında Amerika institutlarının rolunu araşdırıblar. Digər şeylər arasında, ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Maliyyə Korporasiyasının (DFC) layihənin maliyyələşdirilməsində, ticarətin asanlaşdırılmasında və investisiya riskinin azaldılmasında iştirak edə biləcəyinə inanırlar. Səfirlər həmçinin Google, Bechtel və Tetra Tech şirkətlərinin TRIPP proqramı və əlaqədar regional təşəbbüslər tərəfindən təklif olunan ticarət və investisiya imkanlarına artan maraq göstərdiyinə inanırlar.
Qeyd edək ki, Ermənistan və Azərbaycan artıq ticarətə başlayıb. Konkret olaraq, İrəvan əvvəlcə Bakıdan tranzitlə Rusiya və Qazaxıstandan taxıl alıb, daha sonra Azərbaycanın SOCAR şirkətindən 1300 ton Aİ-95 markalı benzini idxal edib. Tərəflər bu əməliyyatları birbaşa Vaşinqtonda paraflanmış sülh müqaviləsi ilə əlaqələndirirlər.
Eyni zamanda, Türkiyə və Ermənistan hakimiyyətinin İstanbul və İrəvan arasında gündəlik birbaşa aviareyslərin açılması barədə razılığa gəldiyi bildirilib. Türkiyənin Ermənistanla Normallaşma Prosesi üzrə xüsusi elçisi, səfir Serdar Kılıç proqramın 11 mart 2026-cı ildə Türk Hava Yolları ilə sərnişin daşımağa başlayacağını açıqlayıb.
Bu arada İrəvan və Ankara yükdaşımaları üçün sərhəd keçidlərini açmağa hazırlaşır. Xüsusilə, İğdır valisi Ercan Turan və Türkiyə Müdafiə Nazirliyinin nəzarəti altında Türkiyənin Alican sərhəd keçid məntəqəsində işlərə başlanılıb. “Yeşil Iğdır” xəbər verir ki, vilayətə bitişik Ermənistanın Marqara sərhəd keçid məntəqəsi artıq fəaliyyətdədir. Qəzetin yazdığına görə, İrəvanla Bakı arasında sülh müqaviləsinin paraflanması və bu yaxınlarda Ermənistana Azərbaycan yanacağının verilməsi Türkiyənin fəallaşmasına səbəb olub. Türkiyə rəsmiləri ilkin olaraq Marqara körpüsündən yalnız yük daşımaları üçün istifadə etmək niyyətindədirlər, sonra hər şey yaxşı olarsa, sərnişinlərin daşınmasını təmin etmək üçün. Ankara həmçinin “Tramp yolu”nun iqtisadi potensialını artırmaq üçün yol şəbəkəsini genişləndirməyə ümid edir.
Bununla belə, Ermənistan hakimiyyəti Moskvanı tamamilə bir kənara qoymur. Bundan əvvəl Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə danışıqları zamanı bəyan etmişdi ki, İrəvanla Bakı arasında sülh Ermənistan-Rusiya münasibətləri üçün yeni imkanlar açmalıdır. Ən azı, o, müttəfiqinin Ermənistanı Azərbaycan və Türkiyə ilə birləşdirən dəmir yolu infrastrukturunun bərpasında iştirakını gözləyir. Putin bu xətlərin Rusiya Dəmir Yollarının törəmə şirkəti olan Cənubi Qafqaz Dəmir Yolunun (CQDY) (??) nəzarəti altında olduğunu xüsusi vurğulayıb. Lakin İrəvan hazırda TRIPP dəmir yolu xəttini Moskvanın iştirakı olmadan çəkməyi planlaşdırır.
Keçmiş Ermənistan parlamentinin üzvü və politoloq Mikael Zolyan isə deyib ki, gələn il Cənubi Qafqazda kommunikasiyaların bloklanması istiqamətində daha da irəliləyiş gözləyir. Lakin onun fikrincə, bu proses çox da sürətli olmayacaq. "İlk növbədə, 2025-ci ildə artıq gördüyümüz simvolik addımların davamını görəcəyik: buğda, yanacaq və sair tədarükü. Eyni zamanda, Türkiyə sərhədini Ermənistan diplomatik pasportu olanlara və üçüncü ölkə vətəndaşlarına aça bilər. İrəvan və Bakı 2026-cı ilin birinci yarısında sülh müqaviləsi imzalaya bilsələr, bu, həm də 2026-cı ilin birinci yarısında sərhədi tam bərpa edəcək. Ermənistan və Azərbaycan arasında tamhüquqlu ticarət əməkdaşlığının başlanmasına qədər”, - Zolyan hesab edir.
Bununla yanaşı, ekspert istisna etməyib ki, Gürcüstan hakimiyyəti öz ərazilərindən Ermənistan mallarının tranzitinə maneçilik törətməyə davam edə bilər, o cümlədən tarifləri artırmaqla qonşuları ilə yaxınlaşmanı sürətləndirə bilər.
Rusiyanın dəhliz manipulyasiyası
Zəngəzur dəhlizi Orta Dəhlizin strateji seqmenti kimi Azərbaycanı Naxçıvanla, daha geniş kontekstdə isə Türkiyə və Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən mühüm nəqliyyat-logistika xəttidir. Bu dəhliz təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi əhəmiyyət daşıyır. Layihənin reallaşması Cənubi Qafqazda güc balansını dəyişdirdiyi üçün Rusiya tərəfindən bir sıra açıq və gizli maneələrlə üzləşir.
Rusiya postsovet məkanında əsas tranzit və təhlükəsizlik aktoru rolunu qorumağa çalışır. Zəngəzur dəhlizi isə Rusiyanın nəzarət etdiyi Şimal–Cənub və digər marşrutlara alternativ yaradır, Türkiyənin və Türk Dövlətləri Təşkilatının bölgədə təsirini artırır. Bu səbəbdən Rusiya layihəni tam regional inteqrasiyadan çox, nəzarət olunan dəhliz formatında görmək istəyir.
“Təhlükəsizlik” bəhanəsi ilə prosesin ləngidilməsi də reallıqdır. Rusiya tez-tez Zəngəzur dəhlizi mövzusunda “regional sabitlik”, “təhlükəsizlik riskləri”, “sərhəd suverenliyi” kimi arqumentlər irəli sürür. Əslində isə bu dəhlizin tam açılmasını gecikdirmək, proses üzərində Rusiya FTX-sinin və ya sülhməramlı mexanizmlərin rolunu artırmaq məqsədi daşıya bilər.
Moskvanın Ermənistan üzərindən təsir mexanizmləri də çıxdaş edilməməlidir. Rusiya Ermənistanın enerji sistemi, silahlı qüvvələri, iqtisadi asılılığı üzərində ciddi təsirə malikdir. Bu təsirdən istifadə edərək Ermənistan daxilində ictimai narazılıq, müxalifət və radikal qruplar vasitəsilə daxili təzyiq yaradıla bilər ki, bu da Zəngəzur dəhlizinə qarşı müqaviməti gücləndirir.
Rusiya tez-tez “dəhliz” sözünün əvəzinə “kommunikasiyaların açılması”, “nəqliyyat əlaqələrinin bərpası” ifadələrindən istifadə edir. Bu yanaşma dəhlizin beynəlxalq tranzit statusunu zəiflətmək, Azərbaycanın maneəsiz keçid tələblərini yumşaltmaq məqsədi güdür.
Rusiya Zəngəzur dəhlizinə alternativ kimi İran üzərindən keçən marşrutları “3+3” formatı çərçivəsində regional bloklaşmanı irəli sürür. Bu da Orta Dəhlizin Avropa üçün cəlbediciliyini azaltmağa Türkiyə–Azərbaycan xəttinin strateji üstünlüyünü balanslaşdırmağa xidmət edir.
Rusiya mediası və ona bağlı platformalar vasitəsilə “Zəngəzur dəhlizi yeni müharibəyə səbəb ola bilər”, “Ermənistanın suverenliyi pozulur” kimi tezislər yayılır. Bu informasiya mühiti beynəlxalq ictimai rəyi çaşdırmağa investisiya risklərini şişirtməyə hesablanıb.
Rusiya Zəngəzur dəhlizinə birbaşa qarşı çıxmasa da, prosesə nəzarət etmək və sürəti azaltmaq strategiyası yürüdür. Bunun əsas səbəbi regional tranzit rolunun zəifləməsi Türkiyə və Qərb təsirinin artması Türk dünyasının inteqrasiyasıdır. Azərbaycan üçün əsas vəzifə isə layihəni beynəlxalq hüquq çərçivəsində, Türkiyə və Avropa ilə koordinasiyalı, iqtisadi əsaslı və təhlükəsizlik balansını qoruyaraq irəlilətməkdir.
V.VƏLİYEV
