Uşaqların fiziki inkişafı yalnız genetik faktorlar və qidalanma ilə məhdudlaşmır. Onların yaşadıqları ekoloji mühitin keyfiyyəti də inkişaf prosesində böyük rol oynayır. Uşaqların orqanları hələ tam formalaşmadığı üçün onlar ətraf mühitdəki təsirlərə böyüklərdən daha həssas cavab verirlər. Bu həssaslıq onların nəfəs alma sürətindən, daha çox qida və su istehlakından və hələ tam inkişaf etməmiş immun sistemindən irəli gəlir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı qeyd edir ki, uşaqların xəstəlik yükünün, təxminən, 25 faizi ətraf mühit faktorları ilə bağlıdır və bir çox xəstəlik, əlverişsiz ekoloji şəraitin nəticəsi kimi ortaya çıxır.
Havanın çirkliliyi uşaqların fiziki inkişafına birbaşa təsir edən ən əsas ekoloji amillərdən biridir. Çirkli hava tənəffüs sisteminə zərər verərək allergiya, astma və digər nəfəs yolu xəstəliklərinə səbəb olur, bu da uşaqların açıq havada fiziki fəaliyyət göstərməsini çətinləşdirir. Tədqiqatlar göstərir ki, 15 yaşınadək uşaqların böyük əksəriyyəti, yəni təxminən 93 faizi yüksək səviyyədə çirkli hava ilə nəfəs alır ki, bu da onların kritik inkişaf mərhələlərində sağlamlıq problemlərinə gətirib çıxara bilər. Belə çirkli hava şəraiti uşaqların ağciyərlərində oksigen mübadiləsini pozur və onların daha az aktiv, daha tez yorulan fiziki fəaliyyətə malik olmasına səbəb olur.
Havada olan çirkləndiricilər – məsələn, PM2.5 və PM10 kimi incə hissəciklər, azot oksidləri və ozon – uşaqların tənəffüs funksiyasını zəiflədir və bu, onların fiziki fəaliyyət səviyyəsini azaldır. Uşaqlar belə mühitdə oynamaq və idmanla məşğul olmaq əvəzinə daha çox otaq içərisində qalırlar, bu da sedentar həyat tərzinə və artıq çəki problemlərinə yol açır. Bu halların uzun müddət davam etməsi isə uşaqların əzələ və sümüklərinin düzgün inkişaf etməməsinə səbəb ola bilər.
Ekoloji risklərə yalnız hava çirkliliyi daxil deyil. Çirkli su, zəhərli kimyəvi maddələr və torpaq çirkliliyi də uşaqların fiziki sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Bu tip çirklənmələr immun sisteminin zəifləməsinə, daha çox xəstəliklərlə qarşılaşmağa və bədən funksiyalarının pozulmasına gətirib çıxara bilər. BMT‑nin məlumatına görə, əlverişsiz ekoloji şərait, xüsusilə havanın və suyun çirklənməsi nəticəsində hər il 5 yaşına çatmamış 1,7 milyon uşaq ölür ki, bu da uşaqlar arasında ölüm hallarının təxminən dörddə birini təşkil edir. Bu statistikalar ekoloji təhlükələrdən qorunmanın nə qədər vacib olduğunu göstərir.
Təmiz və təhlükəsiz ekoloji mühit uşaqların fiziki inkişafını təşviq edir. Uşaqlar parklar, yaşıl məkanlar və açıq hava sahələrində daha çox vaxt keçirdikdə onların əzələləri, koordinasiyası və ümumi fiziki gücü daha yaxşı inkişaf edir. Sosial oyunlar, qaçış və idman fəaliyyəti uşaqların sağlamlığını gücləndirir və sedentar vərdişlərin qarşısını alır. Ekoloji amillərin əlverişli olması uşaqların immun sistemini də gücləndirir və onların xəstəliklərə qarşı müqavimətini artırır.
Ekoloji problemlər yalnız fiziki deyil, həm də psixoloji rifaha təsir edir. Ətraf mühitin keyfiyyətinin aşağı olması ilə əlaqədar uşaqlar daha çox stress və narahatlıq yaşayırlar, bu da onların ümumi sağlamlıq göstəricilərinə mənfi təsir göstərir. Çirklənmiş mühitdə yaşayan uşaqlar daha az açıq hava fəaliyyətləri ilə məşğul olduqları üçün həm fiziki, həm psixoloji baxımdan məhdudlaşa bilərlər.
Ekoloji mühitin uşaqların fiziki inkişafına təsiri yalnız xəstəliklərlə ölçülmür. Uşaqların fiziki fəaliyyət səviyyəsi, yəni gündəlik açıq hava oyunlarında, idmanda və digər hərəkətli fəaliyyətlərdə iştirakı, yaşadıqları mühitdən birbaşa asılıdır. Araşdırmalar göstərir ki, ailə, məktəb və icma mühiti fiziki fəaliyyət davranışlarına təsir edir və uşaqlar üçün uyğun açıq məkanların mövcudluğu onların idmana daha çox vaxt ayırmasına şərait yaradır. Bu, onların əzələ sisteminin və motor bacarıqlarının inkişafını dəstəkləyir və sağlam bədən çəkisinin qorunmasına kömək edir.
Ətraf mühitin təsiri yalnız fiziki sağlamlığa deyil, həm də uşaqların əzələ və sümük inkişafı, əqli və sosial bacarıqların formalaşması kimi sahələrə də mənfi təsir göstərə bilər. Çirklənmiş havada yaşayan uşaqlar daha az açıq hava fəaliyyəti ilə məşğul olduqları üçün onların fiziki performansı digərlərinə nisbətən geri qala bilər. Eyni zamanda, toksik kimyəvi maddələrə məruz qalma irəlidə daha ciddi xroniki xəstəliklərə yol aça bilər ki, bu da uzun müddətli fiziki inkişaf problemlərinə səbəb olur.
Mütəxəssislər bildirirlər ki, ətraf mühitin uşaqların fiziki inkişafına təsiri həm qlobal, həm də yerli səviyyədə ciddi bir məsələdir və bu məsələyə diqqət yetirmək müasir sağlamlıq siyasətinin əsas elementlərindən olmalıdır. Ekoloji problemlərin aradan qaldırılması və daha təmiz, daha təhlükəsiz yaşam mühitinin yaradılması yalnız uşaqların fiziki inkişafını deyil, onların ümumi rifahını və gələcək sağlamlığını da gücləndirəcək.
Ekoloqlar və pediatrlar bu təsirin təkcə bu günlə məhdudlaşmadığını, illər sonra ortaya çıxan sağlamlıq problemlərinin də əsasını qoyduğunu vurğulayırlar.
Mövzu ilə bağlı ekoloq İradə Həsənova bildirib ki, müasir dövrdə uşaqlar ekoloji risklərə böyüklərdən qat-qat həssasdırlar. Onun fikrincə, uşaqların orqanizmi formalaşma mərhələsində olduğu üçün hava, su və torpaq çirklənməsi onların sağlamlığına birbaşa təsir edir.
Ekoloq qeyd edib ki, xüsusilə iri şəhərlərdə nəqliyyatın sıxlığı, sənaye tullantıları və yaşıllıq sahələrinin azalması uşaqların fiziki inkişafı üçün ciddi risk yaradır. “Uşaqlar gündəlik olaraq daha çox hava udur, bədən çəkilərinə nisbətən daha çox su və qida qəbul edirlər. Bu isə o deməkdir ki, havadakı zərərli maddələr, ağır metallar və toksinlər onların orqanizminə daha tez və daha dərin təsir göstərir. Bu təsir özünü tənəffüs problemləri, tez-tez xəstələnmə, fiziki zəiflik və ümumi inkişafın ləngiməsi ilə göstərə bilər”, – deyə İradə Həsənova vurğulayıb.
Ekoloq hesab edir ki, ekoloji mühitin çirklənməsi uşaqların hərəkət imkanlarını da məhdudlaşdırır. Onun sözlərinə görə, hava çirkliliyi yüksək olan ərazilərdə valideynlər uşaqları açıq havada oynamağa buraxmaqdan çəkinirlər və nəticədə uşaqlar daha çox qapalı məkanlarda, ekran qarşısında vaxt keçirirlər. “Bu isə artıq çəki, əzələ zəifliyi və motor bacarıqların yetərincə inkişaf etməməsi kimi problemlərə yol açır. Əslində ekoloji problem bir nöqtədə dayanıb qalmır, o, zəncirvari şəkildə uşağın bütün fiziki inkişaf prosesinə təsir edir”, – deyə ekoloq əlavə edib.
Məsələ ilə bağlı pediatr Lalə Məmmədova deyib ki, ekoloji mühitin təsiri tibbi praktikada hər gün açıq şəkildə müşahidə olunur: “Son illərdə tənəffüs yolu xəstəlikləri, allergiyalar və xroniki bronxit hallarının artması birbaşa ekoloji amillərlə əlaqəlidir. Biz klinik praktikada görürük ki, çirkli hava şəraitində böyüyən uşaqlar daha tez-tez xəstələnir, daha tez yorulur və fiziki fəaliyyət zamanı tez halsızlaşırlar. Bu isə onların əzələ, sümük və ürək-damar sisteminin normal inkişafına mane olur”.
Pediatrın sözlərinə görə, uşaqların fiziki inkişafı yalnız boy və çəki göstəriciləri ilə ölçülmür. Buraya dözümlülük, hərəkət koordinasiyası, əzələ gücü və immun sisteminin möhkəmliyi də daxildir. “Əgər uşaq tez-tez xəstələnirsə, açıq havada rahat oynaya bilmirsə, idmanla məşğul olmaqdan geri qalırsa, bu, onun ümumi fiziki inkişafını zəiflədir. Ekoloji cəhətdən əlverişsiz mühitdə böyüyən uşaqlarda bu hallarla daha çox rastlaşırıq”, – deyə Lalə Məmmədova bildirib.
Onun fikrincə, çirkli su və torpaqla təmas da uşaqlar üçün ciddi risk yaradır: “Bəzi bölgələrdə suyun keyfiyyəti aşağı olduqda uşaqlarda mədə-bağırsaq problemləri, parazit xəstəlikləri və vitamin-mineral çatışmazlıqları daha çox müşahidə olunur. Bu problemlər uşağın iştahasını azaldır, qida maddələrinin mənimsənilməsini zəiflədir və nəticədə fiziki inkişaf geri qalır. Bəzən valideynlər bunu yalnız qidalanma ilə əlaqələndirirlər, amma əslində ekoloji mühit də burada böyük rol oynayır”.
Mütəxəssis hesab edir ki, valideynlər ekoloji riskləri tam aradan qaldıra bilməsələr də, bəzi addımlarla təsiri azalda bilərlər. Onun sözlərinə görə, uşaqları mümkün qədər park və yaşıllıq sahələrində gəzdirmək, evdə havalandırmaya diqqət yetirmək, təmiz içməli sudan istifadə etmək və uşaqları mütəmadi tibbi müayinələrdən keçirmək vacibdir: “Ən əsası isə uşaqların hərəkətli həyat tərzini qorumaq lazımdır. Fiziki aktivlik həm immuniteti gücləndirir, həm də ekoloji təsirlərin mənfi nəticələrini qismən azaldır”.
