Son illərdə yeniyetmələri hədəf alan təhlükəli onlayn oyunlar psixoloji manipulyasiya üzərində qurulan virtual tələlərə çevrilərək uşaqların davranışına, emosional vəziyyətinə və ümumi həyatlarına ciddi təhlükə yaradır. Bu oyunlar sadəcə internet əyləncəsi deyil, yeniyetmələri addım-addım özünəqəsd kimi təhlükəli davranışlara sürükləyə bilən real və narahatedici sosial problemdir. "Ahəng Psixoloji İnkişaf və Dəstək" İctimai Birliyinin sədri, psixoloq Vüsalə Əmiraslanova "İki sahil" TV-yə müsahibəsində bu məsələlərə aydınlıq gətirib.
-Vüsalə xanım, bu təhlükəli onlayn oyunların əsas psixoloji manipulyasiya alqoritmi nədir? Yeniyetmələrin qərarvermə və emosional tənzimləmə mexanizmlərinə hansı yollarla təsir göstərirlər?
-Təhlükəli onlayn oyunların psixoloji manipulyasiya mexanizmi, əslində, yeniyetmələrin emosional həssaslığından və hələ tam formalaşmamış qərarvermə bacarıqlarından istifadə edən çox incə və planlı bir prosesdir. Bu oyunlar, ilk növbədə, uşağın maraq və həyəcan hissini stimullaşdıraraq diqqətini tam şəkildə özünə cəlb edir. Beyində dopamin ifrazını artıran bu mexanizm zamanla davranış asılılığı yaradır və yeniyetmə oyunla əlaqəni kəsməkdə çətinlik çəkir. Virtual mühitdə davamlı şəkildə artan gərginlik, tapşırıqların şiddətlənməsi və "mükafat-cəza" sisteminin tətbiqi uşaqda reallıq hissini zəiflədərək onu getdikcə daha çox həmin oyuna bağlı vəziyyətə salır. Bu manipulyasiyanın ən təhlükəli tərəfi odur ki, oyun yeniyetmənin emosional boşluqlarını çox dəqiq şəkildə hədəfləyir.
Yeniyetməlik dövrü özlüyündə kimlik axtarışının, duyğusal dalğalanmaların, qəbul olunmaq və güclü görünmək ehtiyacının yüksək olduğu bir inkişaf mərhələsidir. Oyunlar isə məhz bu ehtiyaclardan istifadə edərək yeniyetməyə özünü "xüsusi", "seçilmiş" və ya "güclü" hiss etdirməyə çalışır, eyni zamanda, onu həm psixoloji təzyiq altında saxlayır, həm də emosional asılı vəziyyətinə salır. Bu mərhələdə yeniyetmə real həyatda yaşadığı çətinlikləri oyun daxilindəki süni "dəstək"lə kompensasiya etdiyini zənn edir və nəticədə özünü virtual mühitə daha çox təslim edir. Manipulyasiya alqoritmi zamanla intensivləşir. Emosional şantaj, qorutma, utandırma kimi psixoloji təsir üsulları aktiv şəkildə işə düşür və yeniyetmə artıq hər tapşırığı yerinə yetirməyi öz məsuliyyəti və ya borcu kimi qəbul etməyə başlayır. Burada ən ciddi risk ondan ibarətdir ki, yeniyetmənin frontal payları - yəni düşünmə, təhlükəni qiymətləndirmə və impulsları idarəetmə mərkəzləri - hələ tam inkişaf etmədiyi üçün o, verilən tapşırıqların nəticələrini rasionallıqla dəyərləndirə bilmir. Nəticədə yeniyetmə tədricən oyunun diktəsinə uyğun davranmağa başlayır, emosional tənzimləmə pozulur, stresə dözümlülük zəifləyir və reallıqla əlaqə solğunlaşır. Bu isə onu özünəqəsd kimi təhlükəli nəticələrə aparan psixoloji zəncirin son halqasına gətirib çıxarır.
-Yeniyetmələr niyə təhlükəli oyunlarda qrup dinamikası və sosial təsir altında daha çox iştirak edirlər?
-Yeniyetmələr təhlükəli oyunlarda qrup dinamikası və sosial təsir altında daha çox iştirak edirlər, o səbəbdən ki, bu yaş dövrü sosial əlaqələrin və qrup tərəfindən qəbulun önəmli olduğu bir inkişaf mərhələsidir. Yeniyetmələr öz kimliklərini və sosial mövqelərini müəyyənləşdirmək istəyirlər və bəzən bunun üçün həmyaşıdlarının təsirinə çox həssas olurlar. Onlar qrup daxilində qəbul olunmaq, bəyənilmək, "unikal" və ya "güclü" görünmək ehtiyacı hiss edirlər. Təhlükəli oyunlar bu ehtiyaclardan istifadə edərək mərhələ-mərhələ iştirakçını sosial təzyiq və qrup qaydalarına uyğun davranmağa yönəldir. Oyunlarda verilən tapşırıqlar yalnız fərdi deyil, həm də qrup daxilindəki performans və müqayisə ilə əlaqələndirilir, bu da yeniyetmənin məsuliyyət və öhdəlik hissini artırır. Qrup təsiri ilə birlikdə yaranan qorxu və utanc elementləri, həmçinin sosial şantaj və rəqabət, yeniyetməni oyunu tərk etməməyə məcbur edir. Beyin baxımından da frontal payların - impulsları idarəetmə, riskləri qiymətləndirmə və uzunmüddətli nəticələri dərk etmə mərkəzlərinin hələ tam inkişaf etməməsi sosial təsir altında qərarverməni daha da çətinləşdirir.
-Təhlükəli oyunlardan biri "Mavi Balina"dır. Bu oyunlar yeniyetmələrin düşüncə və emosiyalarını necə manipulyasiya edir?
-"Mavi Balina" kimi oyunlar yeniyetmələrin psixikasını çox sistemli və mərhələli şəkildə manipulyasiya edir. Oyun iştirakçını ilkin olaraq maraq və həyəcanla cəlb edir, sonra isə hər mərhələ ilə emosional və davranış asılılığı yaradır. Biləklərə balina şəkli çəkmək kimi fiziki hərəkətlər sadəcə simvolik deyil, eyni zamanda, psixoloji təzyiq və özünüifadə mexanizmi rolunu oynayır. Bu mərhələlər yeniyetmənin reallıq hissini zəiflədir, impulsları idarəetmə qabiliyyətini azaldır və onu oyunun diktəsinə tədricən uyğun davranmağa məcbur edir. Oyun irəlilədikcə fiziki tapşırıqlar verilir. Məsələn, biləklərə balina şəkli çəkmək kimi addımlar həm simvolik, həm də psixoloji təzyiq və manipulyasiya mexanizmi rolunu oynayır. Bu mərhələlər yeniyetmədə həm özünüifadə hissi, həm də oyuna bağlılıq yaradır. Hər bir tapşırıq yeniyetmənin reallıq hissini zəiflədir, impulsları idarəetmə qabiliyyətini azaldır və onu tədricən oyunun diktəsinə uyğun davranmağa məcbur edir.
Daha irəliləyən mərhələlərdə oyun qorxu, utandırma, emosional şantaj və sosial təcrid elementlərini tətbiq edir. Yeniyetmə artıq tapşırıqları yerinə yetirməyi öz məsuliyyəti və borcu kimi qəbul etməyə başlayır. Bu mərhələdə virtual mühit onun üçün "təhlükəsiz zonadır", real həyat isə getdikcə uzaq və qorxulu görünür. Nəticədə emosional asılılıq yaranır, stresə dözümlülük azalır, emosional tənzimləmə pozulur və qərarvermə bacarıqları ciddi şəkildə zəifləyir. Oyun belə mərhələli və manipulyativ şəkildə davam etdikcə yeniyetmə addım-addım özünü təhlükəli davranışlara, hətta özünəqəsd fikirlərinə doğru aparan psixoloji zəncirin içərisinə düşür.
"Mavi Balina" sadəcə internetdəki bir oyun kimi görünə bilər, amma əslində yeniyetmələrin psixikasına dərindən təsir edən və onların həyatına ciddi təhlükə yaradan bir sosial problemdir. Valideynlərin və mütəxəssislərin rolu burada həyati əhəmiyyət daşıyır. Erkən müdaxilə, yeniyetmənin davranış və emosional vəziyyətini izləmək, oyunla bağlı əlamətləri tanımaq və uşaqlara düzgün psixoloji dəstək vermək onların həyatını xilas edə bilər. Bu oyunların təhlükəsini sadəcə xəbər kimi qəbul etmək deyil, aktiv şəkildə qarşısını almaq və maarifləndirmə aparmaq vacibdir.
-Yeniyetmələr bu oyunlara niyə daha həssas olurlar? Bu yaş dövründə beyin və emosional inkişafın rolu nədən ibarətdir?
-Yeniyetmələrin bu cür təhlükəli oyunlara daha həssas olmalarının əsas səbəbi onların beyin və emosional inkişaf xüsusiyyətlərindədir. Yeniyetməlik dövrü beyin strukturlarının hələ tam formalaşmadığı, xüsusilə frontal payların-yəni düşünmə, impulsları idarə etmə və təhlükəni qiymətləndirmə mərkəzlərinin inkişaf etdiyi bir mərhələdir. Bu isə onları riskli və impulsiv davranışlara daha meyilli edir, uzunmüddətli nəticələri düzgün qiymətləndirmək qabiliyyətini azaldır. Eyni zamanda yeniyetmələr emosional baxımdan yüksək həssaslıq göstərirlər. Bu yaş dövründə kimlik axtarışı, qəbul olunmaq və sosial çevrədə güclü görünmək ehtiyacı güclüdür. Təhlükəli oyunlar isə məhz bu ehtiyacları hədəfləyərək onlarda emosional asılılıq yaradır. Oyunlarda mərhələ-mərhələ verilən tapşırıqlar və virtual mühitdəki "dəstək" hissi yeniyetməyə özünü xüsusi və seçilmiş kimi hiss etdirməyə xidmət edir, nəticədə o, real həyatdakı qaydaları və təhlükələri nəzərə almadan oyuna tam təslim olur. Beləliklə, yeniyetmələrin beyin və emosional inkişaf xüsusiyyətləri onları bu oyunların manipulyasiya mexanizmlərinə qarşı həssas edir. Bu səbəbdən valideynlərin, müəllimlərin və psixoloqların rolu kritikdir-erkən müdaxilə, diqqətli müşahidə və açıq kommunikasiya vasitəsilə uşağın təhlükəli oyunlardan qorunması təmin edilməlidir.
-Valideynlər uşaqlarının belə oyunlara cəlb olunduğunu hiss etdikdə, ilk növbədə, hansı addımı atmalıdırlar? Panikaya düşmədən necə davranmaq lazımdır?
-Valideynlər uşaqlarının təhlükəli onlayn oyunlara cəlb olunduğunu hiss etdikdə, ilk növbədə, panikaya düşməməlidirlər. Panika və sərt reaksiyalar uşağın müdafiə mexanizmini işə salaraq onu daha çox gizlətməyə və ya oyuna yönəlməyə məcbur edə bilər. Əvəzində valideynlər sakit və açıq ünsiyyət yolunu seçməlidirlər. Əsas addım uşağın vəziyyətini diqqətlə müşahidə etmək və dəyişiklikləri qeydə almaqdır: davranış, yuxu, yemək, sosial əlaqələrdəki dəyişikliklər və emosional dalğalanmalar diqqət mərkəzində olmalıdır. Daha sonra uşağa hörmət və anlayışla yanaşaraq danışmaq, oyunun nələrə səbəb ola biləcəyini izah etmək vacibdir. Bu ünsiyyət tərzi uşağın müdafiə divarlarını qırır və valideynin dəstəkləyici tərəf olduğunu göstərir. Eyni zamanda, valideynlər virtual mühiti nəzarətdə saxlamaq, təhlükəli oyunlara çıxışı məhdudlaşdırmaq və uşağı təhlükəsiz alternativ fəaliyyətlərə yönəltmək kimi konkret addımlar ata bilərlər. Lazım gələrsə peşəkar dəstək psixoloq və ya məktəb psixoloqu ilə əlaqə təmin edilməlidir. Əsas prinsip odur ki, valideynin reaksiyası nə qədər sakit, dəstəkləyici və məlumatlı olarsa, uşaq özünü həm emosional cəhətdən daha təhlükəsiz hiss edir, həm də təhlükəli oyunlardan uzaqlaşmaq daha asan olur.
-Uşaqların belə oyunlara marağını azaldan və onları təhlükəsiz əyləncəyə yönəldən strategiyalar hansılardır?
-Uşaqların təhlükəli onlayn oyunlara marağını azaltmaq və onları daha təhlükəsiz və faydalı əyləncəyə yönəltmək üçün çoxşaxəli və sistemli yanaşma tələb olunur. Əsas prinsip uşağın maraqlarını və ehtiyaclarını başa düşmək, onları pozitiv istiqamətdə yönəltməkdir. Yeniyetmələr bu oyunlara tez-tez emosional boşluqları doldurmaq, sosial qəbul olunmaq və həyəcan axtarışı məqsədilə cəlb olunurlar. Bu səbəbdən onların maraqlarını və enerjisini alternativ fəaliyyətlərə yönəltmək effektiv olur. Əvvəlcə valideynlər və müəllimlər uşağın maraq dairəsini və qabiliyyətlərini tanımalıdır. İdman, musiqi, rəsm, teatr, robotika, kodlaşdırma kimi yaradıcılıq və sosial fəaliyyətlər uşağın həm bacarıqlarını inkişaf etdirir, həm də emosional boşluqları doldurur. Bu fəaliyyətlər, həmçinin uşağın özünə inamını artırır və onu real həyat uğurları ilə motivasiya edir. Eyni zamanda, valideynlər və müəllimlər uşağın texnologiya istifadəsini nəzarətdə saxlamalı, təhlükəli oyunlara çıxışı məhdudlaşdırmalı və internet təhlükəsizliyi barədə maarifləndirmə aparmalıdırlar. Uşaqların onlayn fəaliyyətləri ilə maraqlanmaq, onları izləmək və açıq ünsiyyət yaratmaq vacibdir. Burada məqsəd nəzarət yox, dəstək və etibar münasibətini qurmaqdır. Psixoloji yanaşma da önəmlidir. Uşağa oyunlardan fərqli olaraq real həyatda müsbət emosional stimullar təmin etmək lazımdır: valideyn və dostlarla vaxt keçirmək, uğurlarını qeyd etmək, sosial bacarıqlarını gücləndirmək. Bu yolla oyunların yaratdığı dopamin və həyəcan tələbi daha təhlükəsiz və konstruktiv yollarla qarşılanır. Nəticədə təhlükəli oyunların cazibəsini azaltmaq və uşaqları təhlükəsiz əyləncəyə yönəltmək valideynin, müəllimin və mütəxəssisin birgə diqqət və dəstəyini tələb edir. Yanaşma sistemli, empatik və möhkəm qaydalarla müşayiət olunmalıdır ki, yeniyetmə həm özünü dəyərləndirilsin, həm də real həyatla əlaqəsini qoruyaraq sağlam inkişaf etsin.
Səbinə Qorxmaz, “İki sahil”
