Son otuz ildə qlobal iqtisadiyyat iki əsas prinsip üzərində qurulmuşdu: səmərəlilik və minimal xərc. "Sadəcə vaxtında" adlı istehsal modeli, şirkətləri istehsalın ən ucuz olduğu regionlarda cəmləşdirməyə və ehtiyat anbarlarını minimuma endirməyə təşviq edirdi. Bu yanaşma istehlak mallarının qiymətlərini aşağı saldı və misli görünməmiş bir qlobalizasiya dövrü başladı. Lakin, 2020-ci ildən bəri baş verən hadisələr bu sistemin dayanıqlılığının əslində nə qədər kövrək olduğunu acı bir şəkildə ortaya qoydu. COVID-19 pandemiyası ilə başlayan və Ukraynadakı müharibə, ABŞ-Çin ticarət gərginliyi ilə şiddətlənən geosiyasi sarsıntılar zəncirlərin dayanıqlılığını sual altına qoydu. Hazırda qlobal təchizat zəncirləri səmərəlilikdən dayanıqlılığa və təhlükəsizliyə doğru fundamental transformasiya keçir.

Qloballaşmanın zirvəsində qurulan təchizat zəncirləri sülh, sabitlik və beynəlxalq əməkdaşlıq fərziyyələrinə əsaslanırdı. Lakin bu gün şirkətlər, dövlətlər tərəfindən idarə olunan, gözlənilməz risklərlə dolu bir mühitdə fəaliyyət göstərirlər. Ən böyük problem geosiyasi parçalanmadır. Dünya iqtisadiyyatı qeyri-rəsmi rəqib bloklara bölünür. ABŞ-ın Çinə qarşı tətbiq etdiyi yüksək texnologiya (xüsusilə yarımkeçirici) ixrac qadağaları və sanksiyalar iqtisadiyyatın bir geosiyasi silaha çevrildiyini göstərir. Təchizat zəncirlərinin zəifliyinin digər əsas göstəricisi kritik materialların (nadir torpaq elementləri və ya litium kimi) tədarükündə tək bir ölkədən hədsiz asılılıqdır. Hər hansı bir geosiyasi gərginlik bu sənayeləri dərhal iflic edə bilər. Üstəlik, ənənəvi ticarət yollarının təhlükəsizliyi də təhdid altındadır; Qırmızı dənizdəki hücumlar kimi hadisələr şirkətləri daha uzun və bahalı marşrutlara keçməyə məcbur edir ki, bu da qlobal inflyasiyaya birbaşa təsir edir.

Geopolitik risklərə cavab olaraq, biznes strategiyası xərc minimallaşdırılması fokusundan riskin idarə edilməsinə keçir. Şirkətlər uzun və kövrək zəncirləri qısaltmaq üçün Nearshoring (yaxın coğrafi regionlara köçürmə) və Reshoring (istehsalı öz ölkəsinə qaytarma) strategiyalarını tətbiq edirlər. Ən mühüm yeni trend isə Friend-shoring-dir ki, bu da tədarükün yalnız siyasi cəhətdən etibarlı və müttəfiq ölkələr arasında cəmləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu yanaşma avtoritar rejimlərdən asılılığı azaltmaq və iqtisadi təhlükəsizlik üçün "etibarlı blok" yaratmaq məqsədi daşıyır.
"Sadəcə vaxtında" modelinin iflası şirkətləri "Sadəcə ehtiyat üçün" modelinə keçməyə vadar edir. Kritik komponentlərin daha böyük ehtiyatının saxlanılması və ikili mənbə strategiyası (Dual Sourcing) tətbiq olunur. Eyni zamanda, Süni İntellekt (AI) və blokçeyn texnologiyalarından istifadə edilərək təchizat zənciri boyunca riskləri əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq və şəffaflığı artırmaq üçün rəqəmsallaşmaya böyük sərmayələr qoyulur.

Nəticə olaraq, qlobal təchizat zəncirləri geri dönülməz bir transformasiya nöqtəsindən keçir. Bu yeni reallıq bəzi labüd nəticələri özü ilə gətirir: nearshoring və ehtiyatların saxlanılması səbəbindən xərclər artacaq, və qlobalizasiya zəifləyərək əvəzinə regional ticarət blokları güclənəcək. Geopolitik gərginliklərin ticarət yollarını pozduğu bir dövrdə, Azərbaycanın da yerləşdiyi region, yeni qlobal təchizat xəritəsində əvəzedilməz strateji rol qazanır. Çini Avropa ilə əlaqələndirən Orta Dəhliz (Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu), ənənəvi marşrutlara etibarlı alternativ kimi ön plana çıxır. Azərbaycanın bu dəhlizdəki infrastrukturunu gücləndirməsi, ölkənin bu yeni dövrün tələblərinə cavab verən əsas nəqliyyat qovşağına çevrilməsi üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. Gələcək, səmərəliliyin risk qiymətləndirilməsinə boyun əydiyi bir dövr olacaqdır.


Şəmsi Qoca
aia.az

• Geosiyasi
• Dünya
• Qloballaşma
• Parçalanma