Azərbaycan maliyyə sistemindəki paradoks ondan ibarətdir ki,dövlət və özəl sektor sanki fərqli istiqamətlərdə hərəkət edir,amma eyni ritmdə. Dövlət borcları ardıcıl şəkildə azaldır,ehtiyatları artırır və makrodayanıqlığın bünövrəsinimöhkəmləndirir. Paralel olaraq biznes - dövlətlə maliyyə resurslarıuğrunda rəqabətdən azad olmuş şəkildə - görünməmiş kredit optimizminümayiş etdirir. Bu iki proses bir avtomobilin iki mühərrikinəbənzəyir: fərqli sürətlərdə işləsələr də, ötürmə sistemi idealsinxronluqdadır.
Mərkəzi Bank və Maliyyə Nazirliyinin 2025-ci il 1 oktyabrtarixinə olan əsas göstəriciləri bu modelin arxitekturasını açır.Azərbaycanın xarici borcu cəmi 4,893 milyard dollar təşkil edir -bu, proqnozlaşdırılan ÜDM-in cəmi 6,4 faizidir. Doqquz ay ərzindəborcun 236,6 milyon dollar azalması məqsədyönlü “deleverage”siyasətindən - yəni borc yükünün şüurlu azaldılmasından xəbərverir. Borcun strukturu demək olar ki, mükəmməldir: 48,9 faizidəyişkən, 51,1 faizi sabit faizlərlədir, bu da ölkəni qlobal faizdalğalanmalarından qoruyur. Üstəlik, valyuta tərkibi ixracgəlirlərinin valyutası - dollarla tam üst-üstə düşür. Yəni valyutariski demək olar ki, sıfırlanıb.
Fəqət bu siyasətin həqiqi mənası bir rəqəmdə əks olunur - hərhansı ölkənin paxıllığını çəkəcəyi göstəricidə: 81,5 milyard dollarstrateji ehtiyat. Bu, ümumi xarici borcdan 16,6 dəfə çoxdur. Bugöstərici Azərbaycanı sadəcə az riskli ölkə deyil, tam maliyyəmüstəqilliyinə sahib dövlətə çevirir. Hətta neft qiymətləri düşsə,yaxud qlobal tənəzzül baş versə belə, büdcənin sabitliyi pozulmaz.Doqquz ayda 600 milyon dollardan bir qədər artıq borc xidməti - bu,xərclər deyil, neft-qaz ixracatı və qeyri-neft gəlirləri fonundasadəcə statistik xırdalıqdır.
Daxili borcun mənzərəsi də az önəmli deyil: 17,047 milyardmanat, yəni ÜDM-in 13,1 faizi. İl ərzində bu rəqəm 1,613 milyardmanat azalıb. Bu, sadəcə qənaət deyil, strateji kapital bölgüsüdür.Dövlət qiymətli kağızların yerləşdirilməsindən imtina edərək,likvidlik bazarını özəl sektorun üzünə açıb. Başqa sözlə, hökumətbazardan kənara çəkilib və sahibkarlığa yol açıb.
Elə buna görə də Maliyyə Nazirliyi qənaət rejimində işlədiyi birvaxtda, Azərbaycan bank sektoru kredit bumunu yaşayır. 2025-ci il30 sentyabr tarixinə biznes kreditlərinin ümumi həcmi 15,545milyard manata çatıb, ilin əvvəlindən 5,1 faiz artımla. Uzunillərdən sonra ilk dəfə məhz özəl sektor daxili iqtisadi artımınəsas mühərrikinə çevrilib. Dövlət borc yükünü azaltdıqca,ölkədaxili maliyyə aktivliyi də canlanır.
Amma bu ikili dinamikada risklər də mövcuddur. Özəlkreditləşmənin sürətli artımı aktivlərin keyfiyyətinə diqqətiartırmağı tələb edir. Əgər bəzi banklar aşağı faizlər və yüksəklikvidlik şəraitində aqressiv şəkildə kredit portfelləriniböyütməkdə davam etsələr, bu, ayrı-ayrı sahələrdə “balonlar”ınyaranmasına gətirə bilər. Xüsusilə kiçik biznes və tikintisektorları həssas görünür.
Bununla belə, ümumi sistem sabit qalır. Azərbaycanın 2025-ci ilmaliyyə arxitekturası ideal qurulmuş bir orqanizmə bənzəyir: dövlətriskləri idarə edir, özəl sektor isə sürəti artırır. Bukombinasiyanın unikallığı ondadır ki, makro-maliyyə intizamı iləsahibkarlıq təşəbbüsü bir-birinə qarşı deyil, bir-birinitamamlayır.
İki sürətli model - dövlətin sabitlik naminə tormozladığı,biznesin isə artım naminə sürətləndiyi sistem - Azərbaycanıpostsovet məkanında unikal iqtisadi fenomenə çevirir. Xaricisiyasət strateji muxtariyyət üzərində qurulubsa, daxili siyasət“etimada əsaslanan iqtisadiyyat” prinsipinə dayanır. Maliyyəsabitliyi ilə sahibkarlıq enerjisinin azadlığı - 2025-ci ilinAzərbaycan uğurunun formuludur.
İri müəssisələrə verilən kreditlərin həcmi 8,256 milyard manattəşkil edib, bu da 0,5 faizlik azalmadır. İlk baxışda rəqəm ciddigörünməsə də, əslində bu, Azərbaycan iqtisadiyyatında köklütransformasiyanın başlanğıcıdır. “Köhnə model” - yəni xammal,tikinti və infrastruktur sektoruna əsaslanan iri biznes artıqkredit artımının lokomotivi deyil. Nəqliyyat və enerji sahələrindəiri investisiya dövrləri başa çatıb, şirkətlərin özlərinimaliyyələşdirmək üçün kifayət qədər nağd axını var, ənənəvibazarlar isə doymuş vəziyyətdədir. Banklar bu sektorda genişlənməpotensialı görmür, iri korporasiyalar isə kredit resurslarınaehtiyac duymur. Başqa sözlə, “köhnə iqtisadiyyat” yavaşıyır -zəiflikdən deyil, sənaye doyma dövrünü tamamladığı üçün.
Əvəzində “yeni pələnglər” start xəttindədir. 2025-ci ildə ortavə mikro sahibkarlıq seqmentində əsl kredit bum müşahidə olunur.Orta biznes 22,7 faiz artaraq 2,250 milyard manata çatıb,mikrobiznes isə 10 faiz artımla 3,418 milyard manata yüksəlib. Bu,sadəcə kosmetik dəyişiklik deyil, iqtisadi strukturun dərintəbəddülatıdır. Orta sahibkarlıqda 22,7 faizlik artım artıqkonjonktura uyğunlaşması deyil, yeni inkişaf mərhələsininbaşlanğıcıdır.
Bu kredit “forsajı”nın açarı dövlətin qurduğu kreditarxitekturasıdır. Sahibkarlığın İnkişafı Fondunun xətti ilə veriləngüzəştli kreditlər 11,2 faiz artaraq 1,111 milyard manata çatıb.Dövlət borc bazarından çəkilməklə təkcə likvidliyi azad etmədi, həmdə kapitalı daxili diversifikasiyaya yönəltdi. Güzəştli resurslarartıq multiplikativ effekt doğuran sahələrə yönəlir: kəndtəsərrüfatı, informasiya texnologiyaları, logistika, turizm, xidmətsektoru və emal sənayesi.
Beləliklə, maliyyə axınlarının yenidən bölgüsü baş verir: irikorporasiyalar ağırlıq mərkəzi olmaqdan çıxır, regionlardakısahibkar təbəqələr isə tarixi fürsət əldə edirlər. Kiçik bizneskreditlərinin 4,6 faiz artımı daha təvazökar görünür, lakin bu,trendin struktur dəyişməsini göstərir - mikro təşəbbüslərdən ortamiqyaslı şirkətlərə, yəni istehsalı genişləndirib əlavə dəyər ixracedə bilən real oyunçulara keçidi.
Hər bir maliyyə “forsajı”nın bir də tərs üzü var. Mərkəzi Bankınhesabatı narahatedici bir siqnalı qeydə alır - 2025-ci ilin doqquzayı ərzində problemli kreditlərin (NPL - non-performing loans)həcmi 20,3 faiz artaraq 450,85 milyon manata çatıb. Ümumi bizneskredit portfelinin 5,1 faiz artımı fonunda bu cür “toksik”aktivlərin yüksək dinamizmi artıq bir xəbərdarlıq işarəsidir -sistemin qızışmağa başladığını göstərən qırmızı indikator.
Formal olaraq, NPL payı hələ də aşağıdır - 2,9 faiz. Bu,beynəlxalq standartlara görə təhlükəsiz hədd sayılır (krizissəviyyəsi 5–10 faizdən başlayır). Amma analitik üçün vacib olanrəqəmin özü deyil, onun artım sürətidir. Problemli kreditlərinümumi portfeldən dörd dəfə tez böyüməsi o deməkdir ki, bəzi banklarya risk qiymətləndirmə standartlarını həddən artıq yumşaldıb, ya dakredit ekspansiyasına cavab vermək üçün portfelləri süni şəkildəşişirdib.
Yüksək ehtimalla, NPL-in əsas artımı məhz ən dinamik sektorlar -orta (+22,7%) və mikro (+10%) biznes üzrə qeydə alınıb. Bukateqoriyaya daxil olan şirkətlər təbiətcə daha risklidir: onlarınpul axınları dəyişkəndir, girov bazası isə məhduddur. Əvəzindəkredit fəallığını azaldan iri müəssisələr sabit ödəniş intizamınıqoruyurlar.
Beləcə sistem incə balans mərhələsinə daxil olur: artımınqarşısında keyfiyyət dayanır. Mərkəzi Bank və kommersiya qurumlarıbu riski şüurlu şəkildə qəbul edir, çünki real iqtisadiyyatısürətləndirmək üçün müəyyən dərəcədə problemli kreditlərin artmasıqaçılmazdır. Amma bu balans daimi nəzarət və mütəmadi tənzimləmətələb edir. Əks halda, yüksək sürətlə işləyən maliyyə mühərrikihəddindən artıq isinib zərbə ala bilər.
2025-ci ilin Azərbaycan iqtisadiyyatı nadir bir fenomeni nümayişetdirir - şüurlu və idarə olunan ikili dinamika: dövlətinehtiyatlılığı və özəl sektorun cəsarəti, suveren sabitlik vəsahibkarlıq riski. Bu ikili spiral artıq yetkinliyin modelidir -burada artım və dayanıqlıq bir-birini inkar etmir, əksinətarazlaşdırır.
2025-ci ilin yekununda Azərbaycanın maliyyə sistemi sinxronişləyən, strateji baxımdan ölçülüb-biçilmiş bir mexanizm təsiribağışlayır - iki sürətlə hərəkət etsə də, eyni istiqamətə doğru.Bu, ehtiyatla riskin toqquşması deyil, harmonik birgəliyidir.Dövlət sabitləşdirici rolunu oynayır, özəl sektor isə katalizatorfunksiyasını.
Birinci sürət - suverendir. Hökumət maksimal konservatizmnümayiş etdirərək artıq neft gəlirlərini qoruyucu qalxana çevirib.Xarici borc ÜDM-in cəmi 6,4 faizinədək azaldılıb, daxili borc 13,1faiz səviyyəsində saxlanılır, beynəlxalq ehtiyatlar isə 81,5milyard dollara çatıb. Bu sadəcə makrodayanıqlıq göstəricisi deyil- xarici şoklardan və geoiqtisadi təlatümlərdən tam izolyasiyastrategiyasıdır.
İkinci sürət - özəl sektora məxsusdur. Dövlət borc yükündən azadolaraq, sərbəstləşən resursları biznesə yönəldir. Güzəştli kreditfondları və yüksək likvidlik siyasəti sayəsində qeyri-neftsektorlarında, xüsusən orta sahibkarlıqda, kredit artımı 22,7faizlik rekord həddə çatıb. Məhz bu təbəqədə innovativ sahibkarlıqdoğulur və uzun zamandır gözlənilən diversifikasiya gerçəkiqtisadiyyata çevrilir.
2026-cı ilə proqnoz bu ikili məntiqin qorunacağını göstərir.Suveren xətt borc yükünü azaldacaq - xarici borc ÜDM-in 6 faizindəndə aşağı düşə bilər, ehtiyatlar isə daha 2–3 milyard dollarartacaq. Özəl sektorda kredit genişlənməsi davam edəcək, lakin onunsabitliyi NPL dinamikasından asılı olacaq.
Yeni ilin əsas indikatoru artıq ÜDM deyil, kredit portfelininkeyfiyyəti olacaq. Əgər 2025-ci ildə 20,3 faiz artımla 2,9 faizəyüksələn NPL payı 3,5–4 faiz səviyyəsinə yaxınlaşarsa, Mərkəzi Bankyəqin ki, “soyutma” mərhələsinə keçəcək - ehtiyat normalarınısərtləşdirəcək və kredit resurslarını bahalaşdıracaq. Məqsəd -spekulyativ aktivliyi məhdudlaşdırmaq və ən riskli layihələribazardan çıxarmaq.
Beləliklə, 2026-cı il Azərbaycan modelinin yetkinlik sınağıolacaq: dövlət ehtiyatlılığını və sahibkar enerjisini birləşdirəniqtisadiyyat artım tempini saxlayaraq sabitliyini qoruya biləcəkmi?Azərbaycan neft gəlirlərini məqsəd yox, keçid dövrünün sığortasıkimi istifadə edir - postneft dövrünün maliyyə əsaslarını qurmaqüçün.
Maliyyə qalası artıq tikilib. İndi əsas məsələ onu həyatladoldurmaqdır: inkişaf edən istehsalatla, ixrac yönlü bizneslə,texnoloji startaplarla, dayanıqlı regional layihələrlə. Problemlikreditlərin artımı bir təhlükə yox, bir xəbərdarlıqdır: sistemtəbii risk mərhələsinə qədəm qoyur. Və məhz bu riskin necə idarəolunacağı müəyyən edəcək - 2026-cı il iqtisadi sıçrayışın, yoxsabazarın “soyumasının” başlanğıcı olacaq.
Azərbaycan 2026-cı ilə sabitliklə inkişafın eyni dildə danışdığıbir iqtisadiyyat kimi daxil olur.
Bu mərhələdə məntiqi sual yaranır: bu modelin “tavanı” haradadırvə Azərbaycan hansı anda iki sürətli maliyyə mexanizmini dahamürəkkəb - hibrid kapital bazarına çevirə bilər? Çünki 2025-ci ilinsonuna formalaşan mənzərə açıq şəkildə göstərir: ölkə təkcə borcyükünü azaldan deyil, həm də likvidlik artıqlığı şəraitində daxiliresursları daha yüksək gəlirliliyə yönəltməli olan iqtisadiyyatmərhələsinə daxil olub. Bu, artıq sadə fiskal konservatizm deyil,inkişaf edən bazar iqtisadiyyatlarının klassik dilemmasıdır: dövlətbalansını gücləndirməklə bərabər, özəl sektoru daha çətin kapitalinstrumentlərinə çıxarmaq.
Burada açar məqam ondan ibarətdir ki, 2026-cı ildə artımınsürəti yox, strukturu həlledici olacaq. Çünki 2025-ci ildəkreditləşmə əsasən bank kanalı ilə gedirdi, yəni iqtisadiyyatınmaliyyələşməsi demək olar ki, vahid relay mexanizmi - bankintermediasiyası vasitəsilə həyata keçirdi. Bu model təhlükəsizdir,çünki Mərkəzi Bank və Maliyyə Sabitliyi Şurası bu kanalı dərhaltənzimləyə bilir. Amma bu modelin limiti də var: iqtisadiyyatdərinləşdikcə, sektorlar şaxələndikcə, müəssisələr ortakapitalizasiyadan yuxarı qalxdıqca, onlar bank kreditləri deyil,kapital bazarı alətlərinə - korporativ istiqrazlara, layihəmaliyyələşdirilməsinə, sekuritizasiya olunan aktivlərə, hətta lokal“private equity” və “venture debt” strukturlaşmalarına ehtiyacduymalı olacaq. Məhz burada Azərbaycan modelinin növbəti pilləsigörünür.
Bəhs etdiyimiz “dövlət idarə edir - biznes sürətlənir” formulu2025-ci ildə işlədi, çünki dövlət daxili bazarı sıxışdırmırdı vəbanklar üçün marja məkanı açılmışdı. 2026-cı ildə isə dövlətin rolubir qədər dəyişəcək: borc buraxılışından imtina siyasəti saxlanılabilər, amma eyni anda suveren emitent kimi dövlət daxili kapitalbazarını dərinləşdirmək üçün “benchmark” kağızlar çıxarmalı olacaq.Bu, paradoksal görünsə də, zəruridir: əgər ölkədə xəzinəistiqrazları kifayət qədər likvid deyilsə, korporativ istiqrazlarda dərin bazar tapa bilmir. Yəni dövlətin borclanmanı azaltmaqkursu ilə bazar infrastrukturu yaratmaq öhdəliyi bir-birinə zidddeyil - əksinə, birincisi fiskal sabitlik yaradır, ikincisi isəözəl sektor üçün qiymətlənmə referansı.
Bundan əlavə, 2026-cı ilin əsas risklərindən biri də kreditlərin“müddət profili” olacaq. 2025-ci ildə biznes kreditlərinin hissolunacaq bir qismi qısamüddətli və dövriyyə kapitalınınmaliyyələşdirilməsi məqsədilə verilib. Bu normaldır, çünki orta vəmikro sahibkarlıq çevik maliyyəyə daha çox ehtiyac duyur. Amma ikiməsələ var: birincisi, qısamüddətli kreditlərin payı artdıqcarefinanslaşdırma riski yüksəlir; ikincisi, iqtisadiyyat investisiyamərhələsinə keçdikcə daha uzunmüddətli, hətta 5–7 illik kreditresurslarına ehtiyac yaranır. Əgər banklar 2026-cı ildə bu müddətstrukturunu uzatmasalar, tezliklə kredit dövriyyəsi iqtisadi artımtempini qabaqlamağa başlayacaq və bu, faiz dərəcələrində texnikisıçrayış doğura bilər. Buna görə Mərkəzi Bankın ehtiyatnormativlərini sərtləşdirməsi təkcə NPL-in artımı ilə deyil, həm dəmüddət uyğunsuzluğunun (maturity mismatch) qarşısının alınması iləbağlı ola bilər.
Daha bir həssas xətt - sektor konsentrasiyasıdır. 2025-ci ildəartım xüsusilə xidmət, logistika, aqrar emal və regionalxidmətlərdə müşahidə olundu. Bu sahələr yüksək multiplikativ təsirəmalik olsa da, onlar eyni zamanda konjonkturaya daha çox bağlıdır.Qiymət şokları, regional ticarət məhdudiyyətləri, tranzitmarşrutlarında ləngimə və ya tələbat daralması halında bu sahələrəks reaksiya verir və ilk olaraq məhz onların kreditləri gecikməyədüşür. Bu səbəbdən 2026-cı ildə əsas məqsədlərdən biri sektorlarüzrə “risk-weighted” (risqlə çəkilən) portfel aktivliyini izləməkvə kredit konsentrasiyasını bir neçə alçaq volatil sahə hesabınasığortalamaq olacaq. Burada emal sənayesinin dərinləşdirilməsi,kənd təsərrüfatının rəqəmsallaşdırılması və ixrac yönlü KOB-ların(kiçik və orta biznes) dəstəklənməsi ən rasional xəttdir.
Əgər bu istiqamətlərdə vahid tənzimləmə çərçivəsi saxlanarsa,onda 2026-cı ildə Azərbaycanda tamamilə yeni bir maliyyə görüntüsüyarana bilər:
– suveren seqment - aşağı borclanma, yüksək ehtiyatlar, ehtiyatlıfiskal qayda;
– bank seqmenti - likvidlik izafi, amma daha sərt kredit skoringivə stress-testləşdirmə;
– sahibkar seqmenti - sürətli kreditləşmə ilə bərabər, daha çoxlayihə maliyyələşdirilməsi və qismən kapitallaşma;
– kapital bazarı seqmenti - dövlətin etalon emissiyaları hesabınakorporativ borc alətlərinin yolunun açılması.
Bütün bunlar bir suala cavab verir: bu model dayanıqlıdırmı?Bəli, əgər üç şərt eyni vaxtda yerinə yetirilərsə. Birincisi,Mərkəzi Bank NPL artımını 4 faiz koridorundan yuxarı buraxmamalıdır- bu, psixoloji həddir və bankların risk iştahasını dərhal azaldır.İkincisi, dövlət 2026-cı ildə yenə də bazarı sıxışdırmadan büdcənimaliyyələşdirməlidir - yəni neft-qaz gəlirlərinin bir hissəsi yenəamortizasiya fondu və ya Dövlət Neft Fondu xətti ilə yığımayönəlməlidir. Üçüncüsü, banklar sürətli artımı kreditstandartlarının yumşaldılması hesabına deyil, rəqəmsal skoring,məlumat mübadiləsi, girovların vahid reyestri və sığorta alətləriüzərindən təmin etməlidirlər. Başqa cür desək, artım “kredithəcmi”ndən “kredit texnologiyası”na keçməlidir.
Bunun fonunda daha strateji bir məsələ də görünür: Azərbaycanfaktiki olaraq neft resurslarını “postneft likvidliyi”nə çevirir.Yəni neft pulları artıq təkcə fiskal xərclərə deyil, maliyyəbazarının dayanıqlı inkişafına alət kimi səfərbər olunur. Bu, birçox xammal ölkələrinin bacarmadığı keçiddir: onlar resursgəlirlərini sadəcə xərcləyir, Azərbaycan isə onları maliyyəbazarının şokudayan strukturuna çevirir. Məhz buna görə 2026-cıildə əsas mövzu “neftdən sonrakı iqtisadiyyat” yox, “neftdənsonrakı maliyyələşmə” olacaq.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan 2025-ci ili maliyyə qalxanı ilə,2026-cı ili isə maliyyə filtrasiyası ilə keçirəcək. Birincimərhələdə ölkə xarici riskləri neytrallaşdırdı, ikinci mərhələdəisə daxili riski - sürətli kreditləşmənin gətirdiyi NPL təzyiqini -idarə etməlidir. Əgər bu mərhələ də uğurla başa vurularsa, üçüncümərhələ - kapital bazarının dərinləşdirilməsi, daha mürəkkəbmaliyyə alətlərinin tətbiqi və regional investorların cəlb olunması- texniki məsələ olacaq.
Beləliklə, 2026-cı ildə sual “Azərbaycan böyüyəcəkmi?” yox,“Azərbaycan böyüməni nə dərəcədə idarəedilən saxlaya biləcək?”sualı olacaq. Çünki indiki model artıq sübut edib: ölkə sürətliartımı qorumağa qadirdir. İndi məsələ bu artımı balanslaşdırılmış,aşağı volatilli, kredit keyfiyyəti qorunan və strateji ehtiyatlarladəstəklənən trayektoriyaya oturtmaqdır. Bu baş verərsə, Azərbaycantəkcə regionun deyil, daha geniş coğrafiyanın nadir nümunəsinəçevriləcək - suveren ehtiyatlılığa söykənən, amma özəl təşəbbüsüboğmayan, ikili sürətinə baxmayaraq vahid strateji vektoru olaniqtisadiyyata. Bu, təsadüfi konyuktur yox, dizayn edilmiş maliyyəarxitekturasıdır. Və onun ən qiymətli xüsusiyyəti də budur.
