“Süni intellektin təhsildə tətbiqi artıq bir seçim deyil, qaçınılmaz prosesdir. XXI əsrin təhsil modelləri texnologiya ilə sintez olunaraq daha çevik, daha fərdiləşmiş və daha səmərəli idarəetmə sistemləri yaradır. Lakin bu inkişafın arxasında həm böyük imkanlar, həm də ciddi risklər dayanır. Təhsil siyasəti bu texnoloji dalğanı yalnız innovasiya vasitəsi kimi deyil, həm də sosial məsuliyyət sahəsi kimi dəyərləndirməlidir”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil üzrə ekspert Kamran Əsədov deyib.
O bildirib ki, Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə süni intellekt texnologiyalarını tədris prosesinə inteqrasiya etmək istiqamətində atdığı addımlar – “Rəqəmsal bacarıqlar” fənninin genişləndirilməsi, “Rəqəmsal məktəb” platformasının istifadəsi, müəllimlərin İKT hazırlığının artırılması kimi təşəbbüslər müsbət istiqamətdə sistemli yanaşmanın göstəricisidir: “Məsələn, 2024-cü ildə Azərbaycan məktəblərinin 72 faizində rəqəmsal tədris infrastrukturu quraşdırılıb, bu da 2019-cu illə müqayisədə iki dəfədən çox artım deməkdir. Bu, dövlətin “Təhsil haqqında” Qanunun 5-ci maddəsində əks olunan “təhsilin elmi və texnoloji əsaslarla təşkili” prinsipinə uyğunluq təşkil edir.
Süni intellekt tədris prosesinə daxil olduqda fərdiləşdirilmiş öyrənmə imkanlarını genişləndirir. Şagirdin sürətinə və maraq dairəsinə uyğun tapşırıqların avtomatik təyin olunması öyrənməni fərdiləşdirilmiş və adaptiv hala gətirir. Bu, xüsusilə aşağı nəticə göstərən şagirdlər üçün motivasiya yaradır. Dünya təcrübəsində, məsələn, Estoniyada və Cənubi Koreyada tədris platformalarının 50 faizdən çoxu süni intellekt əsaslı “adaptive learning” mexanizmlərindən istifadə edir və nəticədə 5 il ərzində PISA göstəricilərində 8-12 bal artım qeydə alınıb.
Lakin texnologiyanın təhsildə rolu yalnız nəticə deyil, həm də dəyər aspektindən qiymətləndirilməlidir. Süni intellektin geniş tətbiqi təhsildə insan amilinin zəifləməsinə gətirib çıxara bilər. Təhsil prosesi təkcə informasiya ötürmək deyil, həm də emosional və sosial ünsiyyət mühitidir. Finlandiya və Norveç kimi ölkələr bu riski azaldaraq, süni intellekti yalnız köməkçi funksiya daşıyan “öyrənmə analitikası” səviyyəsində saxlayır. Burada məqsəd müəllimi əvəz etmək deyil, onun qərar vermə mexanizmini dəstəkləməkdir.
Digər mühüm məsələ qiymətləndirmə sisteminin dürüstlüyüdür. Əgər şagirdlər süni intellekt vasitəsilə tapşırıqları avtomatik yerinə yetirirsə, müəllimin onun bilik səviyyəsini real ölçməsi çətinləşir. Bu, akademik dürüstlük prinsipinə ziddir və “Təhsil haqqında” Qanunun 30-cu maddəsində təsbit olunan “obyektiv qiymətləndirmə hüququ”nu zəiflədə bilər. ABŞ-da 2023-cü ildə aparılan bir tədqiqatda göstərilib ki, universitet tələbələrinin 37 faizi ChatGPT və ya oxşar alətlərdən akademik tapşırıqlarda istifadə edir və onların 61 faizi bunu müəllimdən gizlətdiyini etiraf edib. Bu statistika göstərir ki, nəzarətsiz süni intellekt istifadəsi uzunmüddətli perspektivdə təhsil keyfiyyətinə zərbə vura bilər.
Süni intellektin tətbiqi həmçinin məlumat təhlükəsizliyi baxımından da tənzimlənməlidir. Şagirdlərin yazılı cavabları, səs faylları, davranış analizləri və performans göstəriciləri süni intellekt sistemlərində saxlanılır. Bu, şəxsi məlumatların qorunması haqqında qanunvericiliyə uyğun olaraq təhlükəsizlik tədbirləri tələb edir. Avropa İttifaqının “AI Act” sənədinə əsasən, təhsil sistemində istifadə olunan süni intellekt alətləri şəffaflıq, məlumatların məxfiliyi və etibarlılıq meyarlarını ödəməlidir. Azərbaycan da bu istiqamətdə normativ-hüquqi bazasını təkmilləşdirməli, milli “Etik AI təhsil çərçivəsi” formalaşdırmalıdır.
Bütün bunlarla yanaşı, süni intellektin ən böyük üstünlüyü təhsil bərabərsizliyini qismən azalda bilmə potensialıdır. Uzaq rayonlarda yaşayan şagirdlər üçün onlayn süni intellekt platformaları, virtual dərslər və avtomatik qiymətləndirmə sistemləri keyfiyyətli təhsilə çıxışı təmin edə bilər. Məsələn, Hindistanda 2022-ci ildən həyata keçirilən “AI4All” proqramı nəticəsində kənd məktəblərində distant dərslərin keyfiyyəti 40 faiz yüksəlib.
Azərbaycan kontekstində süni intellektin tətbiqi ilə bağlı əsas məqsəd texnologiyanı məqsəd deyil, vasitə kimi görmək olmalıdır. Elm və Təhsil Nazirliyi bu sahədə addımları davam etdirməli, amma eyni zamanda etik nəzarət, müəllim hazırlığı və hüquqi baza üzərində paralel işləməlidir. Hər yeni sistem müəllimin nüfuzunu azaldan deyil, onu dəstəkləyən formada qurulmalıdır. Müəllim süni intellektin “rəqibi” deyil, onun “idarəedicisi” olmalıdır.
Hesab edirəm ki, süni intellekt təhsildə yeni dövrün qapısını açır. Amma bu qapıdan kimlərin keçəcəyi – təhsilin insan yönümlü qalması və ya texnologiyanın kölgəsində sıradan çıxması – idarəetmənin nə dərəcədə məsuliyyətli olacağından asılıdır. Elm və Təhsil Nazirliyinin indiki kursu bu baxımdan müsbət və strateji istiqamətdədir, lakin davamlı uğur üçün qərarların yalnız texnoloji deyil, sosial və etik ölçülərlə də harmoniyada olması vacibdir”.
