ABŞ-da yaxınlaşan maliyyə böhranı ilə bağlı xəbərdarlıqlar Qərbdə və Rusiyada bəzi iqtisadçılar və bazar analitikləri arasında geniş dəstək tapıb. Onlar hesab edirlər ki, rekord səviyyədə borc, şişirdilmiş aktiv qiymətləri və sərt pul-kredit siyasəti kəskin korreksiya üçün zəmin yaradır.
Bundan əlavə, bir sıra ekspertlər yaxın vaxtlarda dünyanın 1930-cu illərin Amerikan Depressiyasından da dəhşətli olacaq yeni “Böyük Depressiya” dövrünə qədəm qoyacağını proqnozlaşdırır, hətta yerli müharibələr və qlobal xaos barədə xəbərdarlıq edirlər.
Bununla belə, beynəlxalq institutlar arasında fikir birliyi qalır: dünya iqtisadiyyatını genişmiqyaslı böhran deyil, zəif artım dövrü gözləyir.
Amerikalı iqtisadçı Harri Dent, “hər şeyin köpüyü” hipotezası ilə tanınan mütəxəssis, 2025-ci ildə ciddi bazar çökməsini yenidən proqnozlaşdırıb və bildirib ki, bu, “2008-ci ili yüngül sarsıntı kimi göstərə bilər”. Dentin fikrincə, on ildən çox davam edən ucuz pul dövrü və çox aşağı faiz dərəcələri müasir tarixdə ən uzunmüddətli aktiv köpüyünü yaradıb — bu köpük səhmləri, daşınmaz əmlakı və korporativ borcları əhatə edir.
“Hər bir köpük eyni cür bitir — panik satışlar və etimadın dağılması ilə,” — o, investorlar üçün son qeydlərində yazıb.
Keçmiş bankir və “Nəticələrin ziyafəti” kitabının müəllifi Satyacit Das da bu narahatlıqları bölüşür, hazırkı kredit yüklənməsini 1920-ci illərin spekulyativ həddən artıq riskləri ilə müqayisə edir. “Borc, maliyyə mühəndisliyi və siyasi laqeydliyin birləşməsi sabitlik illüziyası yaradır ki, bu da bir neçə həftə ərzində yoxa çıxa bilər,” — o yazıb.
Bəzi analitiklər, o cümlədən Moskva mərkəzli AMarkets agentliyi, daha da irəli gedərək xəbərdarlıq edir ki, ABŞ-da ÜDM artımının zəifləməsi və işsizliyin yüksəlməsi kimi göstəricilər Böyük Depressiyanın ilkin əlamətlərini xatırladır. Onların fikrincə, əgər iqtisadiyyat genişmiqyaslı tənəzzülə girsə, işsizlik ikirəqəmli səviyyələrə çata bilər.
Digərləri isə siyasi riski mümkün “tetikleyici” kimi göstərir. UCLA Anderson Forecast iqtisadçıları xəbərdarlıq edirlər ki, Donald Trampın iqtisadi proqramının tam həyata keçirilməsi — xüsusilə tariflər və fiskal genişlənmə sahəsində — iqtisadiyyatda dərin tənəzzülə səbəb ola bilər. “ABŞ hələ resessiyada deyil,” — qrup qeyd edir, — “lakin struktur balanssızlıqlar getdikcə daha aydın görünür.”
Əsas narahatlıq səbəbləri isə getdikcə aydınlaşır. ABŞ-ın federal borcu 36 trilyon dolları keçib, faiz ödənişləri isə artıq milli səhiyyə xərclərini ötüb.
Federal büdcə kəsirinin təxminən 5 trilyon dollar səviyyəsində qalacağı proqnozlaşdırılır, bu isə Vaşinqtonun iqtisadi artımı stimullaşdırmaq imkanlarını məhdudlaşdırır. Eyni zamanda, pul kütləsinin azalması likvidliyin daralmasına və investisiyalarla istehlaka mənfi təsir göstərib.
“Amerika borcunun dinamikası təhlükəli zonaya daxil olub,” — deyə Nyu-York investisiya bankının baş strateglarından biri bildirib. “Etimad — sistemin dayandığı yeganə sütundur və məhz onu itirmək ən asandır.”
Bununla belə, aparıcı iqtisadçıların çoxu depressiya miqyasında çökmə gözləmir. Onların fikrincə, müasir iqtisadiyyat 1930-cu illərdə mövcud olmayan siyasət alətlərinə malikdir — mərkəzi bankların aqressiv müdaxiləsindən tutmuş avtomatik fiskal stabilizatorlara qədər. “Bugünkü maliyyə arxitekturası böhranları cilovlamaq üçün qurulub,” — BVF-nin aparıcı iqtisadçılarından biri bildirib.
“Risklər realdır, lakin 1929-cu illə müqayisələr şişirdilib.”
Ən böyük beynəlxalq təşkilatların proqnozları bu ehtiyatlı optimizmi əks etdirir. BVF 2025-ci ildə qlobal ÜDM artımını 3%, 2026-cı ildə isə 3,1% səviyyəsində gözləyir və əvvəlki proqnozlarını bir qədər yuxarıya doğru yeniləyib.
Dünya Bankı daha təvazökar — 2,3% artım proqnozlaşdırır, bu da 2008-ci ildən bəri ən zəif göstəricidir (resessiyaları istisna etsək). OECD isə gələn il üçün təxminən 3,2% artım, 2026-cı ildə isə cüzi yavaşlama gözləyir.
Özəl sektorun proqnozları daha ehtiyatlıdır. Morgan Stanley xəbərdarlıq edir ki, davamlı ticarət mübahisələri və proteksionizm qlobal dinamikanı zəiflədə bilər, JP Morgan isə 2025-ci ilin sonuna qədər ABŞ-da və ya qlobal miqyasda resessiya ehtimalını təxminən 40% səviyyəsində qiymətləndirir.
Analitiklərin fikrincə, əsas problemlər yüksək faiz dərəcələri, artan borclanma və maliyyə gərginliyi ocaqları olaraq qalır. Biznes fəaliyyətinə dair sorğular sentyabr ayında qlobal aktivliyin 14 aylıq maksimumdan azaldığını göstərib, bu da artımın davamlı olmadığını bildirir. S&P Global məlumatına görə, bu il korporativ defoltların sayı vaxtaşırı artsa da, hələ də uzunmüddətli orta göstəricilərə yaxındır.
İqtisadçılar “ardıcıl yavaşlama”nı proqnozlaşdırırlar — bölgələrdə fərqli templərlə, lakin sinxron tənəzzül olmadan, əgər geopolitik şok, bazar korreksiyası və ya borcla bağlı böyük hadisələr baş verməsə. BVF hökumətləri ehtiyatları möhkəmləndirməyə və struktur islahatlar aparmağa çağıraraq xəbərdarlıq edib ki, “qeyri-müəyyənlik yeni norma halına gəlib.”
Qısamüddətli perspektivdə baza proqnozu çöküşdən çox durğunluq ehtimalını göstərir. Siyasətçilər, investorlar və istehlakçılar daha bir il yavaş artım və yüksək dəyişkənliklə üzləşə bilərlər, lakin bu, hələ ki, 1930-cu illərin iqtisadi fəlakətinin təkrarı deyil. “Doğru mövqe — ehtiyatlılıqdır, panika yox,” — aparıcı iqtisadçılardan biri bildirib.
“Sistem cırıltı ilə işləyə bilər, amma çətin ki, tam çökəcək.”
Azərbaycan qlobal tənəzzüldən iqtisadiyyatını diversifikasiya və “yaşıl” enerji keçidi ilə qoruya bilər.
İqtisadçılar və hökumət dairələrinin bəyanatlarına görə, Azərbaycan qlobal iqtisadi sarsıntılardan qorunmaq məqsədilə iqtisadiyyatın diversifikasiyasına, idarəetmənin təkmilləşdirilməsinə və “yaşıl enerji”yə keçidin sürətləndirilməsinə yönəlmiş strateji tədbirlər kompleksi hazırlayır.
Rəsmi şəxslərin və analitiklərin fikrincə, hökumətin prioriteti ölkənin neft-qaz gəlirlərindən asılılığını azaltmaq, bunun əvəzində kənd təsərrüfatı, emal sənayesi, rəqəmsal xidmətlər və ixracyönümlü sahələr kimi qeyri-enerji sektorlarını inkişaf etdirməkdir. Strategiya həmçinin kiçik və orta sahibkarlığın (KOS) dəstəklənməsini və bazara çıxışı asanlaşdıran, rəqabət qabiliyyətini artıran tənzimləyici islahatlar vasitəsilə sahibkarlığın stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur.
“Diversifikasiya uzunmüddətli dayanıqlığın açarıdır,” — iqtisadçı Toğrul Cuvarlı bildirib
. “Qlobal enerji bazarlarındakı volatillik o deməkdir ki, Azərbaycan sabit artım üçün karbohidrogenlərdən kənar alternativlər tapmalıdır.”
Plan həm fiziki infrastruktur — nəqliyyat dəhlizləri, logistika mərkəzləri və sənaye parklarına, həm də “yumşaq” infrastruktur — innovasiya ekosistemləri, maliyyə bazarları və korporativ idarəetmə islahatlarına böyük investisiyaları nəzərdə tutur. Dövlət-özəl tərəfdaşlığının (DÖT) xüsusi iqtisadi zonalar, texnoparklar və bərpa olunan enerji obyektləri kimi strateji layihələrin həyata keçirilməsində əsas rol oynaması gözlənilir.
Strategiyanın mühüm elementi bərpa olunan enerji mənbələrinə sürətli keçiddir. Günəş və külək enerjisi potensialı yüksək olan Azərbaycan enerji şəbəkəsini gücləndirməyi və bərpa olunan enerji istehsalını artırmağı hədəfləyir ki, bu da fosil yanacaq qiymətlərinin dəyişkənliyindən asılılığı azaldacaq.
Energetika Nazirliyi artıq Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Səudiyyə Ərəbistanından investorlarla külək və günəş enerjisi üzrə iri layihələrin həyata keçirilməsi barədə müqavilələr imzalayıb.
Eyni zamanda, hökumət dövlət müəssisələrinin səmərəliliyini artırmaq və özəl sektorun iqtisadiyyatda rolunu gücləndirmək üçün islahatlar aparmağı planlaşdırır. İqtisadi şəffaflığın artırılması və normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi tədbirlərinin daha sabit birbaşa xarici investisiyaların cəlb edilməsinə kömək edəcəyi gözlənilir.
Digər prioritet regional ticarət əlaqələrinin gücləndirilməsidir. Azərbaycan Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi (digər adı ilə Orta Dəhliz) çərçivəsində nəqliyyat-logistika mərkəzi kimi rolunu genişləndirərək Avropa və Asiya bazarlarına çıxış imkanlarını artırmağı planlaşdırır.
Dünya Bankı və Asiya İnkişaf Bankı daxil olmaqla beynəlxalq maliyyə institutları Bakının diversifikasiya proqramını dəstəkləyərək onu gələcək qlobal tənəzzüllərə qarşı vacib təminat adlandırıblar.
“Qlobal iqtisadi qeyri-müəyyənlik aradan qalxmayacaq,” — Cuvarlı qeyd edib.
“Azərbaycanın diversifikasiya, innovasiya və yaşıl inkişafı birləşdirən reaksiyası növbəti böhran gəlməzdən əvvəl dayanıqlığı artırmaq üçün praqmatik bir addımdır.”
İqtisadçıların fikrincə, bu islahatlar tam şəkildə həyata keçirilsə, Azərbaycan daha balanslı və davamlı, qlobal maliyyə sarsıntılarına qarşı dayanıqlı bir iqtisadiyyat qura bilər.
M.Əli
