Rusiyaya qarşı ümumi mövqe Amerikanın vasitəçiliyi ilə razılaşmanı mümkün etdi...
Foreign Affairs nəşri
Müəllif: Tomas de Vaal, Carnegie Europe-nun aparıcı elmi əməkdaşı.
8 avqustda ABŞ prezidenti Donald Tramp Ağ Evdə Ermənistan və Azərbaycan liderlərini qəbul etdi və bunu “tarixi sülh sammiti” adlandırdı. Trampın Rusiya və Ukrayna arasında atəşkəsə nail olmaq cəhdləri kimi, bu ifadə də şişirdilmiş görünə bilərdi. Çünki son 30 ildən artıq müddətdə bu iki Cənubi Qafqaz ölkəsi barışmaz düşmən kimi qalırdılar. Onlar iki dəfə müharibə aparıblar və cəmiyyətləri bir-birinə zidd tarixi narrativlərlə formalaşıb. Yalnız iki il əvvəl Azərbaycan mübahisəli ərazi – Qarabağa tam nəzarəti bərpa edərək, 100 minə yaxın erməninin köçməsinə səbəb olmuşdu.
Bununla belə, bu dəfə həm şans, həm də diplomatik bacarıq Trampı həqiqətən əhəmiyyətli nəticə əldə etməyə yaxınlaşdırdı. Aylarla aparılan ikitərəfli danışıqlardan sonra müvəqqəti sülh razılaşması üçün zəmin yaranmışdı. Ən mühüm məqam isə hər iki tərəfin ənənəvi regional hegemon olan Rusiyanın vasitəçi olmasını istəməməsi idi. Bu isə Trampın Ağ Evdə “sülh sammiti” təşəbbüsünü xüsusilə cazibədar etdi. Əgər prezident Vladimir Putinə verilmiş sözlər pozulacaqdısa, bunu etmək üçün ən münasib yer Oval kabinet idi.
Sammitdə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan və Azərbaycanın prezidenti İlham Əliyev yeni qarşıdurmadan çəkinəcəklərinə dair qısa, lakin əhəmiyyətli bəyanat imzaladılar. Həmçinin tərəflər 17 maddədən ibarət “sülh sazişi” layihəsini parafladılar. Bu sənəd uzun illərin münaqişəsindən sonra diplomatik münasibətlərin normallaşmasını nəzərdə tutur. Liderlər həm də Azərbaycanın Naxçıvanla quru əlaqəsini təmin edəcək yeni avtomobil və dəmir yolu layihəsini razılaşdırdılar. Ermənistan bu 43 kilometrlik dəhlizin inşasını ABŞ şirkətinə həvalə etdi, amma suveren nəzarəti saxladı. Marşrutun adı isə “Beynəlxalq Sülh və Firavanlıq üçün Tramp yolu” (Trump Route for International Peace and Prosperity – TRIPP) olacaq. Ən diqqətçəkən məqam TRIPP-in 2020-ci ildə Putinin vasitəçiliyi ilə razılaşdırılan variantı əvəz etməsidir. O vaxt dəhlizə Rusiya nəzarət etməli idi.
Rusiyanın təsirindən uzaqlaşma
Azərbaycan da, Ermənistan da müxtəlif səbəblərdən Moskvanın təsirindən qurtulmağa çalışır. Tramp administrasiyası isə həm iqtisadi fayda, həm də qlobal sülhyaradıcı imici üçün bu razılaşmanı dəstəkləyir. Amma avqustda Ağ Evdə razılaşdırılan çərçivə çox kövrəkdir. ABŞ yalnız TRIPP-in həyata keçirilməsinə və digər bağlı yolların açılmasına dəstək verərsə, uğur mümkündür. Bunun üçün Vaşinqtonun Ermənistan, Azərbaycan və Türkiyə ilə sıx əməkdaşlıq edərək, Şərq-Qərb nəqliyyat zəncirinin digər hissələrinə də sərmayə qoyması vacibdir. Əks halda Tramp yolu yalnız lokal layihə olaraq qala bilər.
Eyni zamanda ABŞ Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlıq etməlidir. Çünki Brüssel regionda həm siyasi, həm də maliyyə baxımından daha çox iştirak edir. Aİ-nin dəstəyi Ermənistan və Azərbaycan arasında sülhü möhkəmləndirmək üçün həlledici olacaq. Moskva isə, təbii ki, Vaşinqtonun vasitəçiliyinin uğursuzluğunu arzulayır. Amma əgər ABŞ və Avropa birlikdə iştirak etsələr, Cənubi Qafqaz illərlə davam edən münaqişə dövrünü geridə qoya bilər.
Qərbə yönələn kurs
Ağ Evdəki razılaşma Azərbaycanın regionda dominant oyunçuya çevrildiyini təsdiqlədi. Bu reallıq 2020-ci ildəki 44 günlük müharibədən sonra formalaşmağa başladı. Azərbaycan həmin müharibədə itirilmiş əraziləri qaytardı. Lakin Qarabağdakı erməni əhalisinin təhlükəsizliyi Rusiya sülhməramlılarının nəzarətinə buraxılmışdı.
2023-cü ildə isə Rusiya Ukrayna müharibəsi ilə məşğul olduğu vaxt Azərbaycan Qarabağı tam nəzarətə götürdü. Qısa müddətdə bütün erməni əhali oradan köçdü. Bu qələbədən sonra Əliyev Ermənistanla sülh danışıqları aparsa da, öz üstün mövqeyinə güvənərək, razılaşmanı tələsmədən müzakirə edirdi.
Moskva ilə münasibətlər 2024-cü ildən kəskin pisləşdi. Əvvəlcə Rusiya raketinin səhvən Azərbaycan sərnişin təyyarəsini vurması və 38 mülki şəxsin ölməsi Bakının etirazına səbəb oldu. Ardınca Rusiyanın Yekaterinburq şəhərində azərbaycanlılara qarşı kütləvi həbslər gərginliyi daha da artırdı. Əliyev buna sərt reaksiya verdi, rus rəsmilərinin səfərlərini ləğv etdi və medianı Moskvaya qarşı çevirdi.
Armeniyanın da Rusiyadan narazılığı artıb. 2022-ci ildə Azərbaycanla sərhəd toqquşması zamanı Moskvanın müdaxilə etməməsi Paşinyanı açıq şəkildə Qərbə yönəlməyə vadar etdi. 2024-cü ildə Ermənistan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında iştirakını dayandırdı və ABŞ, Avropa ilə strateji tərəfdaşlıq müqavilələri imzaladı. Paşinyanın Moskvadan uzaqlaşmaq üçün hətta ölkə daxilində rusiyameylli kilsə strukturları ilə qarşıdurmaya getməsi də bunu göstərir.
Çətinliklər və risklər
Vaşinqtonda paraflanan 17 maddəlik sənəd hələlik tammiqyaslı sülh sazişi deyil. Burada məcburi köçkünlərin geri dönüşü və ya müharibə cinayətlərinə görə məsuliyyət barədə heç nə yoxdur. Əliyev açıq bildirib ki, Ermənistan konstitusiyasında Qarabağa istinad çıxarılmadan sənədi ratifikasiya etməyəcək. Bu isə referendum tələb edir və Paşinyanın qarşısında böyük daxili risklər yaradır.
Naxçıvan dəhlizi ilə bağlı detallı razılaşmalar da hələlik əldə olunmayıb. Yolun marşrutu və təhlükəsizlik məsələləri mübahisəli olaraq qalır. İran və Rusiya bu layihəni pozmağa çalışa bilər. İran öz tranzit rolunun zəifləməsini istəmir. Rusiya isə dəhlizə nəzarəti itirmək niyyətində deyil.
Türkiyə də xüsusi rol oynayır. Ankara layihəni dəstəkləsə də, ABŞ-ın TRIPP ilə bağlı Türkiyə ilə kifayət qədər məsləhətləşməməsi narazılıq yaradıb. Halbuki Ermənistanla sərhədin açılması və münasibətlərin normallaşması məhz Türkiyənin əlində olan əsas kartdır.
Tarixi imkan və çağırışlar
Ermənistan və Azərbaycan arasında onilliklər boyu “tarixi” razılaşmalardan danışılıb, lakin nəticədə yeni müharibələr başlayıb. Trampın təşəbbüsü də eyni aqibəti yaşaya bilər. Amma bu dəfə fərqli şərtlər var: hər iki ölkənin Rusiyaya qarşı ümumi mövqeyi onları yaxınlaşdırır.
Paşinyan ölkəni Rusiyadan asılılıqdan qurtarmaq və sərhədləri açmaq üçün ciddi güzəştlərə hazır görünür. Əliyev isə artıq hərbi məqsədlərinə nail olub və indi Ermənistanı Rusiyanın təsirinə geri qaytarmamaq marağındadır.
Müasir geosiyasi xaos regionda həm təhlükə, həm də fürsət yaradır. ABŞ-ın üstünlüyü ondadır ki, həm güclüdür, həm də regionun daxili oyunçusu deyil. Bu, Vaşinqtona Moskvanın arbitrlik iddialarını sarsıtmaq imkanı verir.
Trampın Ağ Evdəki görüşdə “Albania” və “Aberbaijan” kimi səhvlərlə çıxış etməsi onun Cənubi Qafqazı dərindən anlamadığını göstərsə də, onun adı ilə bağlı TRIPP razılaşması Bakıya və İrəvana Moskvaya meydan oxumaq cəsarəti verib. İndi əsas məsələ ABŞ-ın daha sistemli diplomatiya ilə prosesi davam etdirib-etdirməyəcəyidir.
Poliqon.info
