Firuz Mustafa
Avesta
(1-ci yazı)
Dogru söz
"Zülmət məhvə məhkumdur".
"Avesta"dan
Zərdüşt (Zəratuştra, Zoroastr, Zoroaster və ya Zaratustra kimi də tanınır) zərdüştilik (mazdeizm) dininin qurucusu və "Avesta"nın, yəni zərdüştiliyin mətnlərinin müəllifi hesab edilən kahindir. Zərdüşt qədim "Avesta dili"ndə danışmış və İran yaylasının şərq hissəsində yaşamışdır.
Burasını da deyək ki, Zərdüştün yaşadığı dövr barədə konkret elmi qənaət mövcud deyildir. Bəzi mənbələrə görə, Zərdüşt İskəndər Zülqərneynin hakimiyyətindən 258 il əvvəl, təxminən e.ə. VII və VI əsrlərin ilk yarısında (ehtimal ki, e.ə. 628-551-ci illər arasında) yaşamışdır. Digər tərəfdən, "Avesta"nın ən müqəddəs hissəsi olan "Qatalar"ın dilçilik təhlili Zərdüştün fəaliyyət dövrünün e.ə. XII-X əsrlərə təsadüf etdiyini deməyə əsas verir. Antik müəlliflər isə onun həyatını müxtəlif dövrlərə, məsələn, Birinci Daranın atası Histasp dövrünə aid edirlər. Onun habelə Musa peyğəmbərlə eyni dövrdə yaşadığını iddia edənlər də vardır. Bundan başqa, Zərdüştün mənşəcə atropatenli, fars, yəhudi, türk, assuriyalı olduğunu göstərən müəlliflərə və mənbələrə də rast gəlirik. "Qatalar"da isə onun Turan tayfalarının ərazisində doğulduğu və oradan öz həmvətənləri tərəfindən qəbul edilmədiyi üçün qaçaraq indiki İran ərazisindəki Viştasp adlı liderin yanına sığındığı qeyd olunur. Akademik Aleksandr Makovelskinin yazdığına görə Zərdüşt Azərbaycan ərazisində yaşamış və "...Avestanın bizə gəlib çatmış bütün kitabları (Vendidad, Yasna, Vispered və Bundehiş) qədim Azərbaycan ədəbiyyatının nümunələrindəndir".
Zərdüşt kahin Spitamın ailəsində doğulsa da o vaxtkı mövcud ənənəyə görə onun Əhura Mazda (Hörmüzd) adlı ali tanrının oğlu olduğu iddia olunur.
Zərdüşt üç dəfə evlənmişdir. Birinci dəfə dul qadınla, digər iki dəfə isə bakirə qızlarla ailə qurmuşdur. Övladları heyvandarlıq, əkin-biçinçiliklə məşğul olmuşdur.
"Qatalar"da Zərdüştün bütün insan hissləri ilə dolu tarixi şəxsiyyət kimi təsviri verilir.
Zərdüşt xeyirlə şəri dünyada bir-birinə zidd iki başlanğıc kimi ayırmış və xeyirə əməl etməyə, şəri isə rədd etməyə çağırmışdır.
Zərdüşt obrazı dünya mədəniyyətində bu və ya digər dərəcədə əks olunmuşdur. Belə ki, Motsartın "Sehrli Fleyta" (1791) operasında işıq və müdriklik rəmzi olan Zararstro obrazını yaratmışdır.
Zərdüştə həsr olunmuş və zərdüştilik əfsanəsinin opera səhnəsində ilk təcəssümü olan eyniadlı opera Jean-Filippe Rameau tərəfindən yazılmışdır ("Zoroastre", 1749).Hoffmanın "Sinober ləqəbli kiçik Saxes" (1819) povestində sehrbaz Prosper Alpanus bir zamanlar "şeytani dərəcədə çox şey bilən qoca deyingən "professor Zərdüşt"ün -mühazirələrini dinlədiyini" xatırladır. Alman yazıçı-filosof Fridrix Nitsşenin "Zərdüşt belə deyirdi" adlı əsəri çox məşhurdur. 1896-cı ildə "Zərdüşt belə deyirdi" kitabından təsirlənən alman bəstəkarı Riçard Strauss eyni adlı simfonik poema bəstələmişdir.
Yeri gəlmişkən, zaman-zaman Azərbaycan ədəbiyyatında da Zərdüşt və Hörmüz obrazlarına müraciət olunmuşdur. Belə ki, əsərlərində tez-tez "Avesta"ya müraciət edən Xalq şairi Səməd Vurğunun "Hürmüz və Əhrimən" adlı yarımçıq dramı da vardır. Dramın əsas obrazları xeyir tanrısı Hürmüz və şər tanrısı Əhriməndir. Əslində bu motivlər "Avesta"dan gəlir, zira Zərdüşt dinində Hörmüz və Əhrimən arasında əbədi mübarizə gedir
"Yalnız yaxşı sözlərə qulaq asın"
"Avesta"dan
Yer üzünə adamlar gəlib və səssiz-soraqsız gediblər Yer üzündən. Yer üzündə qəbilələr, şəcərələr, tayfalar, xalqlar məskunlaşıblar və həmin xalqlar, tayfalar, şəcərələr, qəbilələr məhvə məhkum olunublar Yer üzündə. Yer üzündə adamlara və xalqlara bənzəyən dillər də olub və mənsub olduqları adamlarla və xalqlarla birgə heçliyə qovuşublar o dillər. Biz bu yerdə qəsdən "tarixə qovuşublar" ifadəsini işlətmirik. Çünki tarix mücərrədlikdən uzaq, konkret məfhumdur. Tarix üzü və astarı məlum olan faktlar, o faktların söykəndiyi zaman (dünən və indi) deməkdir. Ölü dillər və ölü xalqlar tarix və zaman keşməkeşindən uzaqdır. Onların üstünə pərdə çəlilib, həm də tül yox, daş və torpaqdan yoğrulmuş, dəmir və poladdan yapılmış pərdə çəkilib. Bu pərdəni götürmək-çətindir; bəlkə də heç mümkün deyildir. Axı, "ölü" anlayışının özü çox şeyi, bəlkə də hər şeyi ifadə edir. Çünki xalq yoxsa, onun dili də yoxdur. Dil yoxsa onun daşıyıcısı da yoxdur. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Vay o gündən ki, xalq da, dil də yaşarı olsun - ona mənsub olan abidə, əsər "dəfn olunsun". Bəs necə? Ölülər həmişə torpağa gömülür. Şahidsiz məhv edilən, səssiz-sözsüz, ünvansız qətlə yetirilən, izi itirilən üçün kim yas saxlamalıdır? Ya onunla maraqlananlar tapılmaz, ya da onun "sahibləri" çoxalır. Görünür "itkilərin" taleyi həmişə belə olmuşdur.
"Avesta" məhz bu cür taleyi olan bir əsərdir. O, ölümə məhkum olub təzədən tarixə boy verəndə (yeni zəmində, yeni dildə) öz ilk ünvanına yetə bilməyib. Zaman keçdikdən sonra isə onun "şərikləri", "ortaqları", "yiyələri" çoxalıb. "Sahiblərin" hamısı qalaq-qalaq faktlarla gəlib "mərhumun" cənazəsi üstünə. Hamısının da əlində tutarlı dəlillər, təkzibolunmaz sübutlar. Üstündə "doğum tarixi" yazılmış faktlar, ünvanlı-ünvansız "şəhadətnamələr" min illərin daş yuxusunu diksindirib perik salıb.
Və beləliklə "Avesta"nın ikinci qətldən sonrakı əsrarlı, ölümlü (bəlkə də ölümsüz?) ömrü başlayıb.
Məlumdur ki, əsərin orijinalı məhv edilmişdir. Ona görə də "Avesta" ilə bağlı yaranan bütün mübahisələr, sonralar haradasa dibsiz bir uçuruma, sonsuzluğa calanıb. Qızışan söz-söhbətlərin istiqaməti ən müxtəlif "ünvansız" ünvanlara yönəlib.
Abidənin orijinalı haqda söz söyləmək çətin, çətin olduğu qədər də məsuliyyətli məsələdir. Həm də söhbət maddi yox, mənəvi abidədən gedir. Biz bu ifadəni təsadüfən işlətmirik. Müasir dövrün nəhəng elmi-texniki kəşfləri müxtəlif şüa və dalğalar vasitəsilə min illərə məxsus əşyayi-dəlillərin, əntiq predmetlərin, bir sözlə, maddi-mədəniyyət abidələrinin yaşını dəqiqliyi ilə müəyyənləşdirməyə imkan verir. Lakin mənəvi mədəniyyət abidələrinin sirlərini texniki vasitələrlə aşkarlamaq qeyri-mümkündür. Burada yalnız insan yaddaşı (əlbəttə, silsiləvi, zəncirvari şəkildə), zehni nüfuzetmə, əsrləri adlayıb keçə bilən fəhm "şüaları" kara gələ bilər. Şübhəsiz ki, həmin "bərpaetmə" prosesində tarixi-müqayisəli metodun yardımı da əvəzsizdir. Biz "Avesta" ilə bağlı olan bir çox faktları nəzərdən keçirdikdən sonra müəyyən mülahizələr söyləmək istəsək də abidənin dili haqqında son söz söyləmək iddiasından çox uzağıq. Bu, güman ki, qeyri-mümkündür.
Çünki əsərin meydana gəldiyi dövrlə bu gün arasında tarixin çox suları axıb, bulanıb, durulub.
Çünki "Avesta" öz ilkinliyindən çox uzaqlaşıb.
Çünki Abidə öz zəminindən, öz mehvərindən, öz tarixindən ayrılıb.
Ən başlıcası isə budur ki, əldə olan materiallar "Avesta"nın əsli yox, tərcüməsidir. Problemin digər çətin tərəflərindən biri də bu hesab oluna bilər ki, əldə olan tərcümənin kimə məxsusluğu məlum deyil. Və bütün bunlarla yanaşı ortaya daha çətin bir problem çıxır - bəs əsli olmayan, tərcüməsinin hansı dilə (xalqa) məxsusluğu bilinməyən bir əsəri hansı "ünvana" müncər etmək lazımdır? Və "ortaqlıq", "şəriklik" hissləri də məhz bu zaman üzə çıxır.
Araşdırıcıların çoxu indiki halda "Avesta dili"ni İran qrupuna daxil olan qədim dillərdən biri hesab edir. Lap dəqiqi, bu dil hind-avropa ailəsinin, hind-iran, yaxud ari qrupuna aid olunur. Tədqiqatçıların fikrincə hind-avropa tayfalarının qədim vətəni indiki Orta Asiya ərazisidir. Vahid hind-avropa icmasının iki yerə parçalanması (hind və iran) miqrasiya ilə əlaqələndirilir. Mülahizələrə görə, qəbilələrdən biri Hindistana (hind tayfaları), digəri isə İrana və Əfqanıstana (İran tayfaları) köçmüşdür. Bu cür parçalanma və labüd köçüş prosesində qəbilələrdən bir çoxunun dili öz müstəqilliyini itirmiş, bəziləri isə dialekt səviyyəsindən çıxaraq konkret dil kimi formalaşmışdır. Vaxtilə mövcud olan həmin dillərdən əksəriyyəti artıq yox olsa da, bəzi dillərin əlamət və xüsusiyyətləri qalmaqdadır. Bu isə özünü ən çox toponimik adlarda saxlamaqdadır. Qədim Midiya və Skif dillərinin "iz"ləri bu deyilənlərə misal ola bilər.
Yazılı abidələrdən bizə yalnız iki dilin nümunəsi gəlib çatmışdır - Qədim fars dilinin və Avesta dilinin. Birinci dilə e.ə. Əhəmənid hökmdarı Dara, Kserks və başqalarının gil parçaları üzərindəki yazıları aid edilir. Bu, müasir fars dilinin ilk nüvəsidir. İkinci dil, təsəvvür və inamların toplusunu əks etdirən Avestadır, daha doğrusu, "Avesta dili". Tədqiqatçıların əksəriyyəti belə fikirdədilər ki, "Avesta dilinin" son daşıyıcıları parslardır. Bu, hazırda İranda yaşayan farslar yox, əsasən Hindistanda yaşayan qədim xalqdır və mənbələrdə də pars xalqı kimi qeyd olunmuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq qədim Abidənin taleyi Azərbaycan xalqının həyatı ilə çox bağlı olmuşdur.
Zərdüştün vətəni odlu torpaq, odlar yurdudur. Hörmüz - qədim azərbaycanlıların, türklərin - oda tapınanların, atəşpərəslərin inandıqları Allahdır. Xeyirxah qüvvələrə himayə göstərən baş allah Hörmüz (Ahura Məzda) şər allah Əhrimənə (Anqra Manyu) qarşı mübarizə aparır. Hər iki tanrı obrazı Azərbaycan mifik təfəküründə uzun əsrlər boyu yaşamış, yaddaşdan-yaddaşa keçib bizim günlərəcən gəlib çatmışdır.
Xalqın iradəsindən asılı olmayan kəskin tarixi-sosial hadisələrin təsiri prosesində təhrifə uğrayan, öz ilkin mənbəyini az qala itirən adlar belə əski mədəniyyətimizin dərin qatlarından soraq verir. Hörmüzün arvadı Hörmət (Armati) Yer ilahəsi, oğlu Azər (Atar) od allahı, qızı Nahid (Anahid) hava-göy ilahəsidir. "Avesta"nın görkəmli tədqiqatçısı akademik A.O.Makovelskinin rəyinə görə "Avesta" qədim Azərbaycan ədəbiyyatının nümunələri hesab olunmalıdır. "Avesta"nın Şərq xalqlarına mənsub olduğunu təsdiq edən fikirlər şəksizdir. Əsərin Azərbaycan həyatı və məişəti ilə sıx bağlılığı da belə danılmaz faktlardandır. Bunu "Avesta"nın qədim tərcüməsindən sonra belə, əsərdə qalmaqda olan türk (Azərbaycan) sözlərinin mövcudluğu bir daha təsdiq edir. Bəzi tədqiqatlarda "Avesta"dakı bir çox sözlərə nəzər salınarkən paralelliyin üzə çıxdığı qeyd edilmişdir. Məsələn, atır-od: adırboy-ad: dinə-məqsəd; aci-ilan; doğun\doğan-ana; ata\böyük - ata; Tür-türk; əsən-yaxşı; sayru-xəstəlik, eş - dost; köyüt-köylük; istər-istək; aş-yemək və sair kimi sözlər deyilənlərə misal ola bilər.
Qeyd edək ki, bizim əlimizdə olan hissələrdə təsadüf edilən bir çox sözlərin Ural, Altay və Hind-Avropa dil qruplarına aid olduğu üzə çıxır. Bu, o deməkdir ki, "Avesta dili" özündə bir çox dil areallarının nümunələrini ehtiva etmişdir.
Məsələn, müqayisə üçün "Avesta"nın orijinalından əldə etdiyimiz aşağıdakı sözləri nəzərdən keçirmək kifayətdir. (Sözlər əvvəlcə "Avesta" dilində, sonra Azərbaycan, daha sonra rus dilində və digər dillərdə verilmişdir):
Asta-səkkiz; rusca- vosem; hindcə- asta; latınca- östo; almanca- axt; farsca- həşt; osetincə- ast. Dva - iki; rusca- dva; ingiliscə- tvo; farsca- du, əfqanca- dva; almanca- tsvay. Tri - üç; rusca- tri; latınca- tri; almanca -dray; ingiliscə- tri; hindcə- treayas; farsca- se; daricə- drə. Çatvar-dörd; rusca- çetıre. Parva - birinci; rusca- pervıy. Sata - yüz; rusc- sto. Trizat - otuz; rusca- tridsatı. Ubahər - ikisi, rusca oba. Parad - qabağında, önündə; rusca pered. Kada - nə vaxt? Rusca- koqda?; da - harada?; rusca: qde?
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir rus dilində say və əvəzliklərdən başqa, elə isim, sifət və fellərə rast gəlirik ki, onların eyni olan qarşılığına və ya onlarda analoji əlaqədə olan leksem və morfemlərə "Avesta"da təsadüf olunur. Konkret qənaətə gəlmək üçün aşağıda verilən sözləri nəzərdən keçirmək maraqlı olardı (əvvəlcə, "Avesta" da olan sözlər verilir).
Band-bənd; rusca: bint; hindcə: banda; almanca: binden; saqdicə: bint; farsca: bənd; osetincə: bast: Brat - qardaş (qədim türkcə: bir ad), rusca: brat; latınca: frater; almanca: bruder; hindcə: bratr; saqdicə: brt; farsca: bəradər: Zimqış; rusca: zima; farsca: zimistan; osetincə: zimad; Uş-qulaq; rusca: uşi; Antar-içəri; rusca: vnutr: almanca: unter; Ana - o; rusca: ona (qadın cinsini bildirən əvəzlik);
Digər sözlərdə də belə bir "universallığı"müşahidə etmək olar. Məsələn, az - göz; rusca- qlaz; latınca- oquluz. Bağ-Allah, rusca- boq, qədim türkcədə bağ -əlaqə Allah. Budra - gümrah; rusca- bodrıy. Druva-sağlam; rusca- zdorovıy. Qari - dağ; rusca- qora; Pis-yazmaq; rusca- pisat. Rvat-qazmaq. Mat(r) - ana; rusca- mat; almanca- mutter; farsca- madər. Hayna-dava; rusca- voyna. Q(q)na-qadın; rusca:-jena. Sadava-oturmaq; rusca: saditısya. Kxata - ev; rusca- xata.
"Avesta"nın sözlük və mətn parçalarından götürdüyümüz sözlər də məhz bu qəbildəndir.
Adara - aşağı, anarı. Sarı-sarı (rəng). Ut-küst: us\üst. Dam-dam; rusca- dom. Dunman - çən, duman, rusca: tuman. Upara-uca, hündür (xatırladaq ki, Azərbaycan ərazisində Upa kəndi vardır). Sarta-sərt, hirsli. Upari - yuxarı. Sas - səs; (bu söz çox vaxt fel formasında işlədilmişdir; məs.: səs salmaq, danışmaq) və s.
P.S.Buradaca qeyd etməyi vacib bilirəm ki, rus dilindəki "dom"(ev) sözü türk dilindəki"dam", "den" sözü isə "dan/tan" sözündən götürülmüşdür.Bu fikirlər rus dilçilərinin araşdırmalarına söykənir. Bu cür misalların sayını kifayət qədər artırmaq olar. Bizə elə gəlir ki, "Avesta" kimi böyük abidəni, onun Azərbaycan həyatı və məişəti ilə əlaqəsini ətraflı və elmi şəkildə öyrənməyin vaxtı çoxdan çatıb.
