1828-ci ildə İrəvan xanlığı süquta uğradıqdan sonra şəhər qədim dövrün ab-havasına uyğun inkişaf etməyə başladı. Bu inkişaf prosesində iki əlamətdar hadisə xüsusilə önə çıxır: İrəvan gimnaziyası və İrəvan Müəllimlər Seminariyası.
İrəvan Müəllimlər Seminariyası 1881-ci ildə, məşhur Qori Müəllimlər Seminariyası əsası qoyulduqdan iki il sonra yaradılmışdır. Bu təhsil ocağı müsəlman şəhərində mühüm hadisə hesab olunur. 1881-ci il həm də İrəvan gimnaziyası və Uluxanlı məktəbinin fəaliyyətə başlaması ilə əlamətdar olmuşdur. 1977-ci ildə İrəvanda nəşr olunmuş ensiklopediyanın III cildinin 580-ci səhifəsinə görə, Seminariya Daşlı küçədə, indiki Xalq Təsərrüfatı İnstitutu binasında yerləşirdi. Seminariyada rus dili, riyaziyyat, tarix, həndəsə, coğrafiya, musiqi və digər fənlər tədris olunurdu.
"Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin 1886-cı il nömrəsində Məməd Bağır Qazızadə İrəvan Müəllimlər Seminariyasında tatar (Azərbaycan dili) müəllimi, Mirzə Bağır Qazıyev isə 2-ci Raspord (müdir) kimi qeyd olunur. Güman edilir ki, bu şəxslər qardaş idilər. 1892 və 1896-cı illərdə Axund Məmməd Bəşir Qazızadə həm müsəlman bölməsinin müdiri, həm də Azərbaycan dili müəllimi kimi təqdim olunur.
1897-ci ildə Seminariyada 56 tələbənin təhsil aldığı bildirilir. Həmin dövrdə Məmməd Bəşir Qazızadə müsəlman şöbəsinin müdiri, Ələsgər Hacı Məmmədəli oğlu Kərimov isə Azərbaycan dili müəllimi vəzifəsində çalışırdı. Digər illərdə müəllim heyətində dəyişikliklər tez-tez baş verirdi. 1898-ci ildə Azərbaycan dili müəllimi Rəhim Xəlilov, hazırlıq sinfinin müdiri isə Viktor Aleksandroviç Muxin olmuşdur. 1899-1902-ci illərdə bu vəziyyət davam etmişdir.
1903-cü ildə Rəhim Xəlilovun yerini Rəşid bəy Şahtaxtinski almış, Muxin isə hazırlıq kursunun müdiri kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1904-cü ildə Axund Məmməd Bəşir Qazızadə ilə Rəşid bəy Şahtaxtinski birgə fəaliyyət göstərmişdir. 1906-cı ildə Həmid bəy Şahtaxtinski, 1909-cu ildə isə İsfəndiyar bəy Şəfifbəyov müfəttiş, Cəfər bəy Cəfərbəyov müsəlman şöbəsinin müdiri, Mirzə Cəfər Məmmədov Azərbaycan dili müəllimi və Həbbib bəy Səlimov idman müəllimi olmuşdur.
Seminariyanın ilk buraxılışı 1883-cü ildə olmuşdur. 1883-1895-ci illərdə 123 tələbə Seminariyanı bitirmiş, onlardan 25-i azərbaycanlı, 10-u gürcü, 8-i rus və digər xalqların nümayəndələri olmuşdur. Bu, İrəvanın çoxmillətli təhsil mühitini əks etdirir.
Uluxanlı Məktəbi
1881-ci ildə İrəvan gimnaziyası və İrəvan Müəllimlər Seminariyası ilə paralel fəaliyyətə başlayan Uluxanlı məktəbi də çətin, amma şərəfli bir yol keçmişdir. Məktəb Allahverdi Hacı Hüseyn oğlunun evində yerləşmiş, ilk müdiri Viktor Aleksandroviç Muxin olmuşdur. Fənn müəllimi Xanlar bəy Həsənbəyov, şəriət müəllimi isə Hacı Məşədi Hüseyn oğludur. Sonrakı illərdə Məmmədbəy Lütvəlibəy oğlu Qazıyev, Əbdüləli Bağır oğlu Muxtarov, Hacı Molla Kərim Rzaquliyev kimi maarif xadimləri burada çalışmışdır.
1887-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə məktəbə təyin edilmiş, Qulam Məmmədlinin "Molla Nəsrəddin” kitabında məktəbə bir neçə səhifə həsr edilmişdir. 1892-ci ildə məktəbdə 41 şagird təhsil alırdı; fəxri nəzarətçi Məşhədi İbrahim Hüseyn oğlu Hüseynov, müəllim isə Rəhim Musarza oğlu Xəlilov idi.
1895-1904-cü illərdə müəllim heyəti bir neçə dəfə dəyişmiş, Muxin, Tahirov, Kələntər Kələntərov, Məmməd bəy Qazıyev və Hacı Molla Vəli Məşhədi oğlu Axundov burada fəaliyyət göstərmişdir. 1900-cü ildə məktəbdə 64 şagirdin təhsil aldığı, fəxri himayəçilərin Oadey Tahirov və Kələntər Kələntərov olduğu bildirilir. 1902-ci ildə Tahirov və Kələntər Kələntərov fəxri himayəçi kimi Andrey Aleksandroviç Gluxovla əvəz edilmişdir.
1909-cu ildə Uluxanlı məktəbində Şandal bəy Mahmudbəyov nəzarətçi, Aldr Frans Verjibitski müəllim, Hacı Molla Vəli Məşhədi oğlu şəriət müəllimi olmuşdur. Məktəb 1918-ci ilə qədər fəaliyyətini davam etdirmişdir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Şandal bəy Mahmudbəyov və Şəmdin bəy Mahmudbəyov eyni şəxslər deyil; hər biri fərqli bölgələrdə və məktəblərdə fəaliyyət göstərmişdir.
Əlavə olaraq, Mahmudbəyovlar nəslindən olanlar İrəvan və ətraf bölgələrdə maarif işində fəal olmuş, tanınmış nümayəndələri arasında Şamil Mahmudbəyov kimi kino-rejissorlar da vardır.
Beləliklə, həm İrəvan Müəllimlər Seminariyası, həm də Uluxanlı məktəbi İrəvanın təhsil tarixində əvəzsiz rol oynamış, Azərbaycan maarifçilik tarixində mühüm töhfələr vermişdir. Hər iki məktəb Azərbaycan ziyalılarının yetişməsində və regionun təhsil mühitinin inkişafında önəmli rol oynamışdır.
(Yazı Media İnkişaf Mərkəzinin icra etdiyi "Qərbi Azərbaycan: mədəni, hüquqi, siyasi bağlar” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb)
