14 sentyabr 2025-ci il tarixi Azərbaycan və Ermənistan münasibətlərində mühüm dönüş nöqtəsi kimi tarixə düşdü. Günün xüsusi önəmi, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Xankəndidə çıxışında “Zəngəzur dəhlizi” ifadəsini işlətməsində özünü göstərdi. Sadəcə, nəqliyyat və logistika layihəsi kimi səslənən bu təşəbbüs, əslində, regional siyasətdə yeni mərhələnin başlanğıcını simvollaşdırır. Prezidentin mövqeyi burada açıq şəkildə görünür: qarşıya qoyulan məqsəd tərəflər arasında etimadın bərpası və uzunmüddətli sülhün təmin olunmasıdır.
Azərbaycanın regionda mövqeyi tarixi və strateji aspektlərdə həmişə mürəkkəb olub. Qarabağ münaqişəsi və onun nəticələri regionun siyasi və iqtisadi geosisteminə dərin təsir göstərmişdir. Məhz bu baxımdan, Prezident İlham Əliyevin çıxışında işlədilən “Zəngəzur dəhlizi” ifadəsi diplomatik mesajdır. Prezidentin strateji qərarları burada həm diplomatik, həm də geosiyasi aspektləri əhatə edir. Dövlət başçısı qarşı tərəfə açıq mesaj verir ki, Azərbaycan regionda sabitlik və əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanan siyasət yürüdür və bu siyasət qarşılıqlı fayda və iqtisadi inteqrasiya üzərində qurulub.
Prezidentin təşəbbüsü Ermənistan daxilində müxtəlif siyasi qruplara və beynəlxalq aktorlara da ünvanlanıb. İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, Zəngəzur dəhlizi layihəsi həm Azərbaycanın, həm Ermənistanın, həm də bütövlükdə regionun iqtisadi və strateji maraqlarına xidmət edir.
Siyasi analitik suallar burada xüsusilə aktuallaşır: İlham Əliyevin çıxışındakı mesaj Ermənistan daxilində hansı reaksiyalara səbəb olacaq? Zəngəzur dəhlizi layihəsi regionda uzunmüddətli sabitliyi təmin edə biləcəkmi? Prezidentin liderlik mövqeyi və diplomatik təşəbbüsü beynəlxalq aktorların dəstəyini necə möhkəmləndirir? Sualların cavabları yalnız layihənin iqtisadi və siyasi təhlili ilə deyil, həm də avqustun 8-də Vaşinqtonda paraflanan üçtərəfli sülh bəyannaməsi ilə aydın olur.
8 avqust bəyannaməsi Azərbaycan, Ermənistan və ABŞ arasında sülh və əməkdaşlıq üçün rəsmi sənəd olaraq regionun tarixində mühüm mərhələni ifadə edir. Sənəd tərəflərin dialoq və əməkdaşlıq yolunu seçdiyini təsdiqləyir və layihənin beynəlxalq səviyyədə legitimliyini təmin edir. Prezidentin strateji qərarları isə bəyannamənin praktikada tətbiqi və regionda davamlı sülhün təmin olunması üçün güclü liderlik mövqeyinin mövcud olduğunu göstərir.
Uzunmüddətli perspektivdə bu təşəbbüs tərəflər arasında qarşılıqlı asılılıq yaratmaqla, iqtisadi əməkdaşlığı siyasi dialoqla uzlaşdıran bir platforma təqdim edir. Azərbaycan və Ermənistan arasında iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi qarşılıqlı asılılıq yaratmaqla tərəfləri sülh və stabillik yoluna sövq edir. Layihənin iqtisadi baxımdan rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: yeni nəqliyyat arteriyası məhsul və sərvətlərin daha qısa, təhlükəsiz və sərfəli marşrutlarla daşınmasına imkan yaradır.
Ermənistan üçün layihənin iqtisadi potensialı xüsusilə əhəmiyyətlidir. Qarabağ münaqişəsi nəticəsində iqtisadi izolyasiyada qalan ölkə üçün Zəngəzur dəhlizi xarici investisiyaların artmasına, iş yerlərinin yaradılmasına və iqtisadi şaxələndirməyə şərait yaradır. Layihə İrəvanın qapalı iqtisadi modeldən açıq, inteqrasiya olunmuş iqtisadi modelə keçidini sürətləndirir və regionda iqtisadi əlaqələrin genişlənməsini təmin edir.
Beynəlxalq aktorların rolu layihənin reallaşmasında həlledici əhəmiyyət daşıyır. ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə 8 avqust 2025-ci ildə paraflanan sülh sazişi layihəyə siyasi və diplomatik legitimlik qazandırdı. Sənəd tərəflərin dialoq və əməkdaşlıq yolunu seçdiyini rəsmi şəkildə təsdiqləyir, eyni zamanda regionda sabitliyin təmin olunması üçün beynəlxalq nəzarət mexanizmlərinin tətbiqinə imkan yaradır. Avropa İttifaqı isə layihəni regional inteqrasiyanın və ticarət əlaqələrinin gücləndirilməsi perspektivi ilə izləyir. Brüssel üçün bu, həm tərəflər arasında dialoqu təşviq etmək, həm də Qafqaz regionunda iqtisadi stabilliyin təminatı məqsədini daşıyır. Eyni zamanda, Aİ-nin sərmayə və texniki dəstəyi layihənin həyata keçirilməsində əlavə etibarlılıq yaradır, tərəflər arasında qarşılıqlı etimadı möhkəmləndirir.
Ermənistan daxilində Zəngəzur dəhlizi layihəsinə münasibət qarışıq və çoxsəviyyəlidir. Bir tərəfdən, iqtisadi perspektivləri və regional əməkdaşlıq imkanlarını dəyərləndirən siyasi qruplar layihəni dəstəkləyir. Onların fikrincə, bu təşəbbüs xarici investisiyaların artmasına, ticarət və nəqliyyat sahəsində yeni imkanların yaranmasına səbəb olacaq, nəticədə iqtisadi şaxələndirmə və uzunmüddətli sabitlik üçün şərait yaradacaq. Digər tərəfdən, bəzi siyasi qüvvələr layihəni yanlış qavrayır, milli və tarixi mövqelərin zəifləməsi kimi qiymətləndirirlər. Buna görə də layihənin davamlılığı üçün yalnız iqtisadi və infrastruktur göstəriciləri kifayət etmir; diplomatik həssaslıq və strateji kommunikasiya zəruridir. Azərbaycan və beynəlxalq tərəflərin təşəbbüsləri ilə Ermənistan daxilində tərəfdar qrupların fəallaşdırılması, narazı qüvvələrin narahatlığının yumşaldılması və ictimaiyyətin layihənin faydalarına dair məlumatlandırılması vacibdir.
Sual: layihənin iqtisadi faydaları Ermənistan daxilində siyasi müqaviməti azalda bilərmi? Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Zəngəzur dəhlizi layihəsi regional dialoq və etimad mühitinin möhkəmləndirilməsi üçün bir platformadır. Layihənin iqtisadi təsiri konkret olaraq iş yerlərinin artması, ticarət imkanlarının genişlənməsi və xarici investisiyaların cəlb edilməsində görünür. Mövcud faktorlar Ermənistan daxilində layihəyə tərəfdar olan siyasi qrupların mövqeyini gücləndirməklə yanaşı, skeptik dairələrin narahatlığını azalda bilər. Lakin iqtisadi faydaların özü kifayət deyil; layihənin uğuru həm də strateji qərarların dəqiqliyi, diplomatik təşəbbüslərin vaxtında və məqsədyönlü həyata keçirilməsindən asılıdır.
Beynəlxalq aktorların iştirakı layihənin həm legitimliyini, həm də davamlılığını təmin edir. Ağ Evin də imzasını atdığı üçtərəfli bəyannamə layihəyə diplomatik təsdiq verdi və regionda sülh prosesini gücləndirdi. Eyni zamanda, Avropa İttifaqı, Türkiyə və beynəlxalq təşkilatlar layihənin nəzarət mexanizmlərinin tətbiqinə dəstək verərək tərəflər arasında etimadın formalaşmasını təmin edir. Təbii ki, bu aktorların iştirakı yalnız siyasi təzyiq və diplomatik təsir yaratmır, həm də layihənin uzunmüddətli həyata keçirilməsi üçün vacib koordinasiya rolunu oynayır.
Enerji və iqtisadi inteqrasiya layihənin sülh perspektivini daha da möhkəmləndirir. Qarşılıqlı asılılıq yaratmaqla, tərəflər arasında həm də münaqişə riskləri azaldılır, regional maraqlar uzlaşdırılır. Buna görə də, Zəngəzur dəhlizi həm iqtisadi, həm siyasi, həm də strateji bir vasitə kimi çıxış edir.
Layihənin davamlı uğuru bir neçə amilin birgə təsirindən asılıdır: İlham Əliyevin strateji liderliyi və diplomatik təşəbbüsləri, iqtisadi və enerji əməkdaşlığının reallaşdırılması, Ermənistan daxilində siyasi balansın qorunması və beynəlxalq aktorların fəal iştirakı. Bütün bu komponentlər bir araya gəldikdə, Zəngəzur dəhlizi yalnız regional iqtisadi təşəbbüs deyil, uzunmüddətli sülh və sabitlik üçün nümunəvi bir modelə çevrilir.
Son olaraq bildirək ki, layihə tərəfləri əməkdaşlığa sövq edən iqtisadi və diplomatik mexanizmlərin sintezini təqdim edir. Regional inteqrasiya və qarşılıqlı fayda prinsipləri uğurla tətbiq edildikdə, siyasi gərginliklərin yumşaldılması və sabit gələcək mümkün olur.
Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
