Uğursuzluğu gözləmək: niyə yeni texnologiyaya erkən mərhələdə yatırım etmək düzgün deyil

“Doğru şəraitdə insan uğurdan daha çox pulu uğursuzluqdan qazana bilər”, — Mel Bruksun

“Prodüserlər” filmindəki istehzalı (və bəzən dəqiq) ifadə belə səslənir. Bu sözlər maliyyə köpüklərinin psixologiyasını da yaxşı təsvir edir: uğurlu “tayminq”, macərapərəstlik və həddən artıq həvəs bəzən uğursuzluğu kapitalla, yaxud əksinə, kapitalı uğursuzluqla əvəzləyə bilir.

Köpüklər elə də nadir hadisə deyil. Onlar insan kütləsinin təkrarlanan davranış xüsusiyyətlərini əks etdirir: 1710-cu illərdəki “Cənub dənizləri” şirkətindən tutmuş dəmir yolu qızdırmasına, “dot-com” bumuna və məlumat mərkəzlərinin sürətli genişlənməsinə qədər. “Köpük” fenomen kimi məntiqsiz görünür, onu yaradan davranış isə irrasional təsir bağışlayır. Niyə bu qədər ağıllı insan açıq-aydın hələ ki, uğur gətirməyəcək işlərə böyük pullar yatırır? Bunun səbəbi köpüklərin yalnız iqtisadi yox, həm də psixoloji hadisə olmasıdır. Bir çox halda söhbət transformasiyaedici texnologiyalardan gedir (dəmir yolları, enerji, telekommunikasiya, internet və məlumat mərkəzləri). Pul və həvəs boşuna sərf edilmir, lakin yatırımların vaxtı və intensivliyi çox vaxt uyğun gəlmir.

Kim tez hərəkət edərsə, o da udar

Bu cəzbedici hadisənin əsas amillərindən biri “ilk addım atan üstünlüyü” mifidir. İnsanlar internet, smartfonlar, sosial şəbəkələr kimi əvvəlki texnoloji dalğalara baxıb düşünürlər: “Kaş ki, bir az tez doğulardım”. Bu peşmanlıq növbəti dəfə birinci olmaq istəyini gücləndirir — hətta söhbət sınaqdan keçməmiş, şişirdilmiş və ya real tətbiqi olmayan layihələrə pul qoymaqdan getsə belə. Google və Amazonun səhmlərinin tarixini nəzərdən keçirmək və “kaş ki, lap əvvəl alaydım” demək asandır.

Bu, əlçatanlıq evristikasının təbii yan təsiridir: insanların şüurunda keçmiş qaliblərin məşhur hekayələri üstünlük təşkil edir, minlərlə erkən məğlubiyyət isə tez yaddan çıxır. Eyni zamanda bu, fürsəti qaçırma qorxusunu (FOMO) xatırladır: insanlar iştirak etməsələr, guya nələrin baş verəcəyini xəyal edərək qərar verir, real ehtimalı rasional tərəzidə ölçmürlər.

Təəssüf ki, erkən mərhələlərdə tələsiklik çox vaxt vaxt seçimi və icrada səhvlərə gətirib çıxarır. Texnoloji dövrəyə həddindən artıq tez girmək demək olar ki, həmişə yanılmalarla müşayiət olunur. 1840-cı illərin dəmir yolları, 1990-cı illərin internet startapları və erkən blokçeyn layihələri eyni qanunauyğunluğu göstərdi: ideya ümumən yaxşı idi, amma icra və tayminq fəlakətə çevrildi.

Köpüyü böyüdən çox vaxt əla ideyadır

Maraqlı müşahidə ondan ibarətdir ki, köpüklər tez-tez vaxtı yalnış, dəyəri isə düzgün qiymətləndirir. Dəmir yolları köklü inqilab etdi. İnternet çevikləşdirici rol oynadı. Lalələr bu gün də inanılmaz dərəcədə populyardır. Yəni problem hər zaman texnologiyanın faydasızlığında deyil; insanlar texnologiyanın nə qədər sürətlə faydalı və ya mənfəətli olacağını həddən artıq qiymətləndirirlər.

Hədsiz entuziazm “köpüyü şişirdir”. Ölkəni başdan-başa kəsən dəmir yolları, okeanların o tayına qədər uzanan optik lif kabellər, nəhəng məlumat mərkəzləri — bunların çoxu məhz köpük illərində sürətlə inşa olunur. Lakin bütün bunlar dərhal varlanmaq xəyalı ilə qaçan insanlar hesabına qurulur və nadir hallarda həmin xəyallar gerçəyə çevrilir.

Köpük partlayanda, əgər texnologiya və ya ideya ümumiyyətlə faydalıdırsa, nəsə dəyərli bir şey qalır. Partlayışın təbiətinə görə, hər kəs qaçmaq istəyəndə həmin məhsul və ya texnologiya ondan istifadə etmək istəyənlər üçün qəfil son dərəcə ucuzlaşır.

Deməli, vaxtı düzgün tutmaq uzaqgörən düşünənlərə üstünlük qazandırır. Çox zaman qalib gələnlər intizam və uzaqgörənliyə malik olan, hər şeyi minimal xərclə bir araya gətirə bilən insanlar və şirkətlər olur. “Super mənfəət” vədlərinə aldanmayan səbirli investorlar isə uğur qazanmaq üçün həqiqətən faydalı məhsullar yaratmalıdırlar.

“Halo effekti” və ağır zəhmət

Köpük şişəndə “yüksək texnologiyalı” damğası daşıyan hər şey avtomatik olaraq etimad (və maliyyələşmə) qazanır. Bu, “halo effekti”nin bir formasıdır: bir müsbət assosiasiya (trendlə bağlı) bizi zəif cəhətləri görməməyə vadar edir. Adında “.com” olan startap və ya başlığında “blokçeyn” sözünü daşıyan texniki sənəd dərhal perspektivli görünür. İnsanlar “erkən yatırım”ın sürətli varlanma gətirəcəyini xəyal edirlər.

Dağıntıdan sonra isə həmin “halo” yox olur. Maraqlar soyuyur, yatırımlar zəifləyir və yalnız işinə həqiqətən bağlı olanlar yoluna davam edir. Bu sədaqət uzunmüddətli uğuru avtomatik zəmanətləmir. Lakin yeni imkanlar açılır: təzyiq azalır, “ani gəlir” tələsi zəifləyir, əsas texnologiya və ya infrastrukturun dəyəri isə kəskin enir.

Fərdi və kütləvi təsirlər

Köpüklər təkcə kütləvi fenomen deyil. Bunlar güclü sosial qüvvələrdir; insanlara təsir edir və onları fərdi qərəz və psixologiyalarına görə müxtəlif cür yönləndirir. Bazarları hərəkətə gətirən eyni qüvvələr şəxsi qərarları da müəyyən edə bilər. Lakin konkret texnologiyanın özəlliyi və onun necə təqdim olunması bəzi insanlara digərlərindən qat-qat artıq təsir göstərir. Həqiqətən də, maliyyə bazarları yüksələndə insanlar çox vaxt izdihamın səhv ola bilməyəcəyini düşünürlər.

Əgər siz anlayışınız məhdud olan (ya da niyə olduğunu dəqiq bilmədən skeptik yanaşdığınız) bir texnologiya barədə qeyri-adi həvəs hiss edirsinizsə, özünüzdən bunları soruşmağa dəyər: bu reaksiyanın səbəbi nədir?

• Fürsəti qaçırma qorxusu (FOMO) bizi geridə qalmaqdan ehtiyatlandırır — halbuki tələskənlik daha təhlükəli ola bilər. • Sürü psixologiyası bizi kütlənin dalınca getməyə, müstəqil düşünməməyə sövq edir. • Həddən artıq özünəinam bizə “müəyyənliyi” elə dəqiq tutacağımızı, qaydalardan istisna olacağımızı təlqin edir.

Bu qərəzləri dərk etmək ideal tayminqi təmin etməsə də, hərəkətə keçməzdən əvvəl fasilə verib düşünmək imkanı yaradır.

Vaxt və psixologiya

Köpüklərə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Ekspansiv və sanki sonsuz yüksəliş vəd edən qrafikə baxanda, dönüş nöqtəsini və ya sabitləşməni əvvəlcədən dəqiq demək mümkün deyil. Köpüklər həmişə faydasız texnologiyalarla qidalanmır: onlar həm də mühüm innovasiyaların beşiyi, minlərlə şirkət və sərvətin isə qəbiristanlığıdır. Buradan çıxan dərs budur: zaman duyumu, səbir və özünüanaliz asanlıqla itirilir, amma dəyəri ölçüyəgəlməzdir.

Sürətli qərarı doğru qərarla səhv salmayın. Klassik kinematoqrafiyanın xatırlatdığı kimi, bəzən doğrudan da düzgün (və ya yanlış) şəraitdə uğursuzluqdan uğurdan çox qazanmaq mümkündür. Amma bu hekayənin heç də həmişə xoşbəxt sonluğu olmur.