Bugünki məqalədə Azərbaycan və Koreya yarımadasında uzun zamandır davam edən torpaq münaqişələri və diplomatik həlli yollarını müqayisə edəcəyik.
Qarabağ münaqişəsi postsovet məkanın ən uzunmüddətli və mürəkkəb münaqişələrindən biri kimi tarixə düşüb. Hələ XX əsrin əvvəllərindən başlayan torpaq iddiaları əsrin sonlarında Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçı siyasəti ilə nəticələndi. Dağlıq Qarabaq və ətraf yeddi rayon Azərbaycanın ən məhsuldar ərazilərinin 20%-i işğal olunmuş, bir milyona yaxın azərbaycanlı köçkün vəziyyətinə düşmüşdü. Lakin bu, yalnız regional deyil, eyni zamanda beynəlxalq hüquq və ədalət prinsiplərinin ciddi pozuntusu idi. Bu Azərbaycan xalqına edilmiş terror idi.
1990-cı illərdə aparılan diplomatik danışıqlardan söz açarkən ATƏT -in Minsk qrupundan da bəhs etməliyik. Ona görə yox ki, bu qrupun fəalliyyətləri sayəsində "Dağlıq Qarabağ" məsələsində yol qət edilib. Bu qrupun fəalliyyətindən böyük gözləntilər olsa da, təəssüf ki, bu özünü doğrultmadı və gərginlik uzun müddət davam etdi.
"Minsk qrupunun ləğvi Azərbaycan qrupu tərəfindən danışıqların ilkin mərhələsində irəli sürülmüş şərtlərdən biri idi"-İlham Əliyev
Minsk qrupunun fəaliyyəti Azərbaycanda çox yaxında tarixə qovuşacaq və bu prosses göstərir ki, uzun müddət davam edən münaqişələrin həlli üçün beynəlxalq vasitəçilik mexanizmləri bəzən gözlənilən təsiri yarada bilmir.
Nəhayət, 2020-ci ilin sentyabrında başlayan 44 günlük Vətən müharibəsi Azərbaycan ordusunun qətiyyətli hücumu və xalqın birliyi sayəsində tarixi zəfərlə nəticələndi. Bu qələbə, təkcə hərbi gücün deyil, həm də Prezident İlham Əliyevin sərkərdəlik qalibiyyətinin təntənəsi oldu. İlham Əliyev həm döyüş meydanında ordunun Ali Baş Komandanı kimi, həm də diplomatik masada ölkənin ən yüksək səviyyəli nümayəndəsi kimi çıxış etdi.
2025-ci il avqustun 8-i Azərbaycan və Ermənistan arasında aparılan barışıq təşəbbüsündə "Tramp yolu" diplomatiyası diqqət çəkdi. ABŞ-ın prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə ortaya qoyulan diplomatik addımlar göstərdi ki, liderlərin şəxsi təşəbbüsü prosesdə sürətli nəticələr əldə etməyə imkan verir. Lakin bu yanaşmanın davamlı həll təmin etməsi şübhəlidir, çünki qısa müddətli şəxsi diplomatiya uzunmüddətli və sistemli siyasəti əvəz edə bilmir. Bu baxımdan, Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, uğurlu diplomatiya həm liderlərin təşəbbüsü, həm də dövlətin institusional və koordinasiyalı siyasəti ilə birləşdikdə daha effektli olur.
Koreya Yarımadası:münaqişələrin tarixi və yaranma səbəbləri
Günümüzdə hələ də siyasi mövzu kimi aktual olaraq qalan Koreyanın iki yerə bölünməsi-Koreya problemi XX əsrin ortalarında, II dünya müharibəsindən sonra başladı. 1945-ci ildə Yaponiya imperiyasının məğlubiyyətindən sonra Koreya yarımadası 38-ci paralel boyunca iki hissəyə bölündü: şimalda Sovet İttifaqı, cənubda isə ABŞ təsir dairəsinə sahib oldu. Beləliklə, qısa müddətdə bir xalq iki siyasi sistemə ayrıldı. 1950-1953-cü illərdə baş verən Koreya müharibəsi bu parçalanmanı daha da dərinləşdirdi. Müharibənin sonunda sülh müqaviləsi deyil, yalnız atəşkəs imzalandı və bu günə qədər Koreya yarımadası rəsmi olaraq müharibə vəziyyətində sayılır.
Bu problemin yaranmasında böyük dövlətlərin, xüsusilə də Sovetlər Birliyinin mühüm rolu oldu. SSRİ Şimali Koreyanı dəstəkləyərək sosialist düşərgəsinin bir parçasına çevirdi, ABŞ isə Cənubi Koreyanın müstəqilliyini qorudu. Beləliklə, Koreya yarımadası soyuq müharibənin ən kəskin qarşıdurma nöqtələrindən birinə çevrildi.
Koreya müharibəsi dövründə iqtisadi vəziyyət
Bəs müharibədən sonra dağıdılmış bir ölkə necə ayağa qalxa bilər? Bu sual həm 1950-1953-cü illərdə Koreya müharibəsini yaşamış Cənubi Koreya, həm də 1988-1994-cü illərdə 1-ci Qarabağ müharibəsini keçirmiş Azərbaycan üçün aktual olmuşdur. Koreya müharibəsi başladıqda Cənubi Koreya iqtisadi baxımdan artıq zəif idi. İkinci dünya müharibəsi və yapon işğalının nəticələri hələ də tam aradan qalxmamışdı. Müharibə zamanı isə infrastruktur dağıldı, istehsal müəssisələri dayandı, kənd təsərrüfatı çökmə həddinə gəldi.
1950-1953-cü illərdə adambaşına düşən gəlir 60-80 ABŞ dolları arasında dəyişirdi. Bu, Cənubi Koreyanı dünyanın ən kasıb ölkələri sırasına salırdı. Əhali şübhəsiz ki, ABŞ yardımları ilə ayaqda qalırdı.1994-cı ilin Azərbaycanında isə bu 150-200 ABŞ dolları təşkil edirdi. Fərq gözlə görünəcək qədər acınacaqlıdır.
ABŞ-ın regionda məqsədi nə idi?
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ Yaponiyanı öz müttəfiqi və Asiyada "qalası" halına gətirmişdi. Amma Koreya Yaponiyanın yaxın qonşusu idi və Şimalın qalib gəlməsi birbaşa Yaponiyanın təhlükəsizliyinə təhdid idi. Bu səbəbdən ABŞ Cənubi Koreyanı müdafiə etməklə əslində Yaponiyanın təhlükəsizlik zonasını da qoruyurdu. Koreya müharibəsi ABŞ üçün yalnız regional deyil, həm də qlobal imic məsələsi idi. Əgər ABŞ Cənubi Koreyanı müdafiə etməsəydi, digər müttəfiqləri də onun liderliyinə şübhə ilə yanaşa bilərdi. ABŞ-ın köməyi bir növ "biz liderik və müttəfiqlərimizi yarı yolda qoymuruq" mesajı idi. ABŞ-ın yardımı yalnız hərbi deyil, həm də iqtisadi idi və müharibədən sonra Koreya məhz bu dəstəyin üzərində öz inkişaf yolunu qurdu. Şübhəsiz ki, ABŞ -ın da siyasi maraqları var idi. Bu yardımlar Koreyanı öz təsir dairəsində saxlamağın və kapitalist blokunu gücləndirməyin bir vasitəsi idi. ABŞ Koreyanı Asiyada "kapitalist inkişafın vitrin modeli"nə çevirmək istəyirdi. Maraqlıdır ki, bu strategiya uğurlu oldu - Cənubi Koreya 1960-cı illərdən başlayaraq "Asiyanın pələngi"nə çevrildi. Koreya ilə ABŞ müttəfiqliyi günümüzə qədər davam edir. Tarix göstərir ki, müharibələrdə xarici dəstək bəzən nəticəni dəyişə biləcək qədər mühüm rol oynayır. 1950-1953-cü illərdə Koreya müharibəsində ABŞ-ın dəstəyi necə həlledici idisə, 2020-ci ildə 2-ci Qarabağ müharibəsində də Türkiyənin dəstəyi Azərbaycan üçün strateji dönüş nöqtəsi oldu.Bu dəstək olmasaydı, Cənubi Koreya böyük ehtimalla müstəqilliyini itirəcəkdi. Maraqlıdır ki, hər iki halda yardım alan ölkə bu dəstəyi sadəcə asılılıq vasitəsinə çevirmədi, əksinə, öz inkişafı üçün fürsətə çevirdi. Koreya ABŞ yardımı ilə sənayeləşdi, Azərbaycan isə Türkiyənin dəstəyi ilə öz hərbi gücünü modernləşdirərək regionda strateji üstünlük qazandı. Bəs sual yaranır: əgər Koreyanın ABŞ-la müttəfiqliyi onu "Asiyanın pələngi"nə çevirdisə, Azərbaycanın Türkiyə ilə müttəfiqliyi gələcəkdə onu Qafqazın əsas gücünə çevirə bilərmi? Məncə, bəli. Çünki bu münasibət təkcə maraqlara deyil, həm də tarixi qardaşlığa söykənir və belə təməl daha davamlıdır.
Azərbaycan və Cənubi Koreya arasında diplomatik münasibətlərin başlanğıcı
XX əsrin sonlarında dünya siyasi xəritəsində yeni müstəqil dövlətlərin yaranması beynəlxalq münasibətlərdə yeni əməkdaşlıq sahələri açdı. Bu dövlətlərdən biri də Azərbaycanın Respublikası idi. 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan qısa zamanda xarici siyasətində balanslı və çoxşaxəli istiqamət seçdi. Bu istiqamətlərdən biri də Uzaq Şərqdə yerləşən, sürətli iqtisadi inkişafı və sabitliyi ilə seçilən Cənubi Koreya ilə münasibətlərin qurulması oldu.
Azərbaycanla Cənubi Koreya arasında diplomatik münasibətlər 1992-ci ildə quruldu. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Cənubi Koreya 1992-ci ildə ölkəmizi tanıdı və diplomatik münasibətlər quruldu. Həmin vaxtdan bu günə qədər əlaqələr daim inkişaf edib.
Sual yaranır: bəs Azərbaycan üçün Koreya niyə vacibdir? Cavab sadədir - Koreya inkişaf etmiş texnologiyaları, iqtisadi təcrübəsi və sabitliyi ilə Azərbaycanın modernləşmə prosesində nümunə ola bilər. Digər tərəfdən, Koreya üçün Azərbaycan enerji resursları, strateji mövqeyi və yeni bazar imkanları ilə əhəmiyyətlidir. Həmin dövrdən etibarən siyasi əlaqələr ardıcıl inkişaf etdi. 2006-cı ildə Cənubi Koreyanın Azərbaycandakı səfirliyi, 2007-ci ildə isə Azərbaycanın Seuldakı səfirliyi fəaliyyətə başladı.2025 -ci ildən isə Koreyanın Azərbaycandakı səfirliyinə yeni səfir Kanq Kimqu keçmiş səfir Li-in-Younqu əvəz edib. Bu iki dövlət arasında münasibətlərin get-gedə inkişafda olduğunun göstəricisidir.
Mədəniyyət və təhsil əlaqələri
Cənubi Koreya və Azərbaycan Respublikasını yaxınlaşdıran digər və ən güclü amillərdən biri mədəniyyətdir. Hal-hazırda yalnız Azərbaycanda yox, dünyanı ələ almış K-pop dalğası Koreyaya olan maraq xüsusilə gənclər arasında xeyli artırmışdır. Bunun göstəricisidir ki, Bakıda keçirilən "Koreya mədəniyyət günləri" tədbiri və Koreya mətbəxini nümayiş etdirən müxtəlif festivallar bu marağı daha da gücləndirir.
Digər tərəfdən, Koreyada da Azərbaycan mədəniyyətinə diqqət var. Koreyalı tələbələr Azərbaycan musiqisi, milli mətbəxi və tarixini öyrənməyə maraq göstərirlər. Nümunə olaraq Koreya dillər universitetində Türk və Azərbaycan dilləri ixtisası da fəaliyyət göstərir.
Nəticə
Azərbaycan və Cənubi Koreya arasında münasibətlər sadəcə rəsmi sənədlərə əsaslanmır, həm də xalqların dostluğuna, ortaq dəyərlərə və oxşar tarixi təcrübələrə söykənir. Onların ortaq nöqtəsi sabitliyi və inkişafı seçməkdir. Bu münasibətlər göstərir ki, coğrafi məsafə dostluğa mane ola bilmir. Əksinə, bəzən uzaqlardan gələn tərəfdaş ən yaxın müttəfiqə çevrilir. Oxucuya bir sual ünvanlayaq: Bəlkə də bu münasibətlərin gələcəyində Azərbaycan və Cənubi Koreya yalnız iqtisadi tərəfdaş deyil, həm də beynəlxalq arenada bir-birinə dəstək olan güclü dost dövlətlərə çevriləcək? Məncə, bu gün atılan addımların sabahı məhz bunu göstərir.
Rəna Ağayeva
Bakı Dövlət Universitetinin Regionşunaslıq (Koreya üzrə) fakültəsinin tələbəsi
