Bakı. Trend:
Avroatlantik təhlükəsizlik arxitekturası Ukraynada genişmiqyaslımüharibə ilə sürətlə transformasiya olunur. Bu müharibə sononillikdə NATO-nun daxilində strateji konsepsiyanın yenidənnəzərdən keçirilməsi, təşkilat üzvləri arasında xərclərin ədalətlibölüşdürülməsi ilə bağlı kəskin mübahisələr və həyati əhəmiyyətliregionlarda tərəfdaş dövlətlərlə əməkdaşlığın yeni modelininaxtarışı kimi həllini çoxdan tələb edən problemlərin çözülməsiproseslərinin katalizatoruna çevrildi.
Məzkur regionlardan biri də geosiyasi maraqların, enerjitəhlükəsizliyinin və hərbi-strateji planlaşdırmanın fövqəladəintensivliklə qovuşduğu Cənubi Qafqazdır. Bu kontekstdə unikalstrateji aktivlərə malik Azərbaycan - əsas enerji habı statusundantutmuş müasir, döyüş qabiliyyətli orduya və suveren, çoxvektorluxarici siyasətə qədər - NATO-nun cənub cinahında layihələriningenişlənməsinə dair istənilən ssenaridə mərkəzi aktoraçevrilir.
Cənubi Qafqaza NATO maraqlarını enerji müstəvisindən kənartəhlil etmək mümkün deyil. Avropa enerji bazarlarının radikalyenidənqurulması və Rusiya Federasiyasından tarixi asılılığıazaltmaq məqsədilə enerji təchizatının şaxələndirilməsiistiqamətində məqsədyönlü səylər fonunda Azərbaycan yeni,keyfiyyətcə fərqli əhəmiyyət qazanıb.
Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) operativ məlumatlarına vəAvropa Komissiyasının rəsmi statistikasına görə, AzərbaycanınAvropa qaz bazarındakı payı davamlı şəkildə artır. TANAP və TAP qazkəmərlərinin işə salınması ilə tamamlanan Cənub Qaz Dəhlizilayihəsi sırf kommersiya təşəbbüsü deyil, strateji məna daşıyan birproqramdır.
Ukrayna müharibəsinin başlamasından və Avropa İttifaqınınRusiyaya qarşı sanksiyalar paketini qəbul etməsindən sonra Brüsseltəcili şəkildə Bakı ilə enerji sahəsində strateji tərəfdaşlıqhaqqında Memorandum imzaladı. Bu sənədə əsasən, AzərbaycanınAvropaya qaz ixracı hazırkı təxminən 12 milyard kubmetrdən 2027-ciilə qədər 20 milyard kubmetrə çatdırılmalıdır.
Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Lyayen açıq şəkildəbəyan edib: “Azərbaycan bizim enerji təchizatını şaxələndirmə vəRusiya qazından imtina cəhdlərimizdə crucial, yəni həlledicitərəfdaşdır”.
Bu açıqlama Avropanın enerji təhlükəsizliyinin - qitənin ümumitəhlükəsizliyinin ayrılmaz komponenti olaraq - Azərbaycanınsabitliyi və Qərbyönümlü kursu ilə birbaşa bağlı olduğunu nümayişetdirir.
Deməli, üzv dövlətlərin təhlükəsizliyinə dair birbaşa öhdəliknəzərdə tutan NATO üçün Azərbaycanın qazını Avropaya daşıyan kritikinfrastrukturun fasiləsizliyi və müdafiəsi nəzəriyyədən praktikihərbi-strateji prioritetə çevrilir. Bu isə avtomatik olaraqAlyansın Bakı ilə təhlükəsizlik sahəsində tərəfdaşlığıdərinləşdirmək marağının səviyyəsini artırır.
Fəqət NATO layihələrinin Cənubi Qafqazda genişlənməsinə dairistənilən müzakirə Alyansın öz daxilindəki sistem böhranınadirənir. Ukrayna müharibəsi uzun illər yığılıb qalmış ziddiyyətləriüzə çıxardı və daha da dərinləşdirdi. Ən başlıcası - "burdensharing", yəni maliyyə və hərbi yükün ədalətli bölüşdürülməsiməsələsi. Müdafiə xərclərinin ÜDM-in 2 faizi həcmində olması hədəfirəsmi şəkildə qəbul olunsa da, Alyansın bütün üzvləri, xüsusilə dəaparıcı Avropa dövlətləri bu öhdəliyi yerinə yetirmir. Bu isə ilknövbədə ən böyük yükü daşıyan ABŞ-nin narazılığını doğuran“struktur narazılığı” formalaşdırır.
“Avropa strateji suverenliyi” ətrafında müzakirələrinintensivləşməsi də diqqətəlayiqdir. Paris və Berlində, müxtəlifdərəcədə kəskinliklə olsa da, NATO və ABŞ-dən daha müstəqilümumavropa təhlükəsizlik və müdafiə strukturlarının yaradılmasıçağırışları səslənir. Fransanın “Avropa siyasi icması” təşəbbüsü dəbu meylin əksidir. Deməli, Cənubi Qafqazda genişlənmə məsələsindənə Aİ-nin, nə də NATO-nun bu gün üçün vahid, konsolidasiya olunmuşmövqeyi mövcuddur.
Alyans daxilində təsir zonaları uğrunda rəqabət də müşahidəolunur. ABŞ-nin “avropalıları Cənubi Qafqaza yaxın buraxmaqistəməməsi” barədə iddialar əsassız deyil. Vaşinqton regionuənənəvi olaraq öz maraqlarının zonası hesab edir, FransanınErmənistanı fəal dəstəkləməsi (müdafiə sahəsində təchizat da daxilolmaqla) isə bu monopoliyanın mübahisələndirilməsi cəhdi kimi qəbulolunur. Yunanıstan–Ermənistan və Fransa–Ermənistan hərbiəməkdaşlığı, bu barədə açıq şəkildə mediada yayılan xəbərlər dəhəmin təsir alətidir.
Buna görə də Alyans Cənubi Qafqaz üçün yeni, ümumi strategiyaformalaşdırmazdan əvvəl daxili ixtilafları aradan qaldırmalı və busiyasətin həyata keçirilməsində aparıcı aktorun kim olacağınımüəyyənləşdirməlidir: ABŞ, NATO-nun Avropa qanadı, yoxsa hibridformat.
Belə mürəkkəb və turbulent mühitdə Azərbaycan suveren dövlətdavranış modelini nümayiş etdirir. Bakı bir tərəfi seçmir, əksinəbalanslaşdırılmış, çoxvektorlu münasibətlər sistemi quraraqstrateji müstəqilliyini maksimum dərəcədə qoruyur və müxtəlifbazarlardan ən yaxşı texnologiya və təcrübələrə çıxış əldəedir.
Azərbaycan strateji müttəfiqi Türkiyə Respublikası ilə əlaqələrisayəsində onilliklərdir faktiki olaraq NATO standartlarıekosisteminə inteqrasiya olunub. Alyansda sayca ikinci ən böyükorduya sahib olan Türkiyə Silahlı Qüvvələri NATO-nun doktrinalprinsipləri əsasında formalaşıb. Bakı ilə Ankara arasında dərinhərbi-texniki əməkdaşlıq - PUA, zirehli texnika, yüngül silahistehsalında əməkdaşlıq və genişmiqyaslı birgə təlimlər -Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrinin NATO-nun əsas üzvlərindən biriilə ən yüksək operativ uyğunluq səviyyəsinə çatmasını təmin edib.Bu, nəzəri “tərəfdaşlıq perspektivi” deyil, artıq reallığaçevrilmiş və Alyansla dialoqun dərinləşdirilməsi üçün möhkəm bazayaradan faktordur.
ABŞ–Azərbaycan strateji yaxınlaşması. ABŞ ilə Azərbaycanarasında Strateji tərəfdaşlıq Xartiyasının hazırlanması son dərəcəmühüm hadisədir. Hazırda üzərində işlənilən və 2024-cü ilin sonunaqədər yekunlaşdırılması planlaşdırılan bu sənəd ikitərəflimünasibətləri keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çıxarmağı, təhlükəsizlik,enerji və ticarətin bütün aspektləri üzrə dialoq üçün daimiinstitusional çərçivə yaratmağı nəzərdə tutur. Bu təşəbbüs NATOdaxilindəki hazırkı qarışıqlığı kənara qoyaraq birbaşa Vaşinqtonunirəli sürdüyü addımdır və ABŞ-nin Bakını müstəqil və son dərəcəmühüm tərəfdaş kimi gördüyünün göstəricisidir.
Avropa ilə Azərbaycan NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” (PiM)kimi proqramları çərçivəsində dialoqu davam etdirir. Amma yenireallıqlar fonunda bu tərəfdaşlığın daha genişləndirilmiş vəmodernləşdirilmiş versiyasının yaradılması müzakirə olunur. Beləbir format Azərbaycanın mövcud strateji çəkisini və qarşılıqlımaraqların səviyyəsini daha adekvat əks etdirməlidir.
Azərbaycanın çoxvektorlu siyasəti xüsusilə müdafiə sahəsindəqabarıq şəkildə özünü göstərir. Hərbi Hava Qüvvələrinin müasir Çinvə Pakistan istehsalı silahlarla (məsələn, "Wing Loong" tipli döyüşPUA-ları) təchiz edilməsi dövlətin suveren hüququ olmaqla yanaşı,təchizatçıların şaxələndirilməsi baxımından praqmatik addımdır.Bundan başqa, Çin ilə Avropanı birləşdirən alternativ logistikamarşrutu olan Orta Dəhlizin (Transxəzər beynəlxalq nəqliyyatmarşrutu - TMTM) artan əhəmiyyəti Pekin–Bakı əməkdaşlığına tədarükzəncirlərinin təhlükəsizliyi ölçüsünü də əlavə edir ki, bu da Çinüçün strateji maraq kəsb edir.
Beləliklə, NATO layihələrinin Cənubi Qafqazda genişlənməsiməsələsi region tərəfdaşlarının istəksizliyi və ya hazırlıqsızlığıilə deyil, Şimal Atlantika Alyansının öz daxili transformasiyasıilə bağlıdır. Vaşinqton, Brüssel, Paris və Berlində trans-Atlantikmünasibətlərin gələcəyi, rolların və məsuliyyət zonalarınınbölüşdürülməsi barədə konsensus əldə olunmayınca, regiondairimiqyaslı təşəbbüslər fraqmentar və çox vaxt rəqabətçi xarakterdaşıyacaq. Bunu Azərbaycanın və Ermənistanın əməkdaşlıqvektorlarının diametral şəkildə fərqli olması açıq şəkildə nümayişetdirir.
Azərbaycan isə bu şəraitdə strateji dayanıqlıq və praqmatizmnümayiş etdirir. Bakı NATO daxilindəki mübahisələrin bitməsinigözləmədən əsas oyunçularla möhkəm ikitərəfli əməkdaşlıq formatlarıqurur: Türkiyə ilə - qardaş ölkə və NATO üzvü kimi, ABŞ ilə -qlobal təhlükəsizlik təminatçısı kimi, Avropa ilə - başlıca enerjitərəfdaşı kimi, Çinlə isə - texnoloji və iqtisadi kontragentkimi.
Bu çoxvektorlu model Azərbaycanı hansısa bir təşkilatınkonjonkturasından asılı vəziyyətə salmır, əksinə, ona çevik manevretmək, öz müdafiə qabiliyyətini və təhlükəsizliyini gücləndirməkimkanı verir. NATO daxili rekonstruksiyasını başa vurub CənubiQafqaz ölkələrinə yeni, dəqiq və vahid gündəlik təklif etməyə hazırolduqda, Azərbaycan danışıqlara güc mövqeyindən çıxış edəcək. Çünkio zamana qədər müasir orduya, Avropa üçün həyati əhəmiyyət daşıyanenerji infrastrukturuna və bütün güc mərkəzləri ilə bərabərməsafəli, qarşılıqlı faydalı dialoq təcrübəsinə sahib olacaq. Məhzbu amillər Bakını Alyans siyasətinin obyekti deyil, regionaltəhlükəsizlik arxitekturasını fəal şəkildə formalaşdıra biləntamhüquqlu subyektə çevirir.
