Yuxu insan həyatının ən fundamental tələbatlarından biridir. Bədən və beyin yalnız qidalanma ilə deyil, həm də müntəzəm olaraq yuxu ilə bərpa olunur. Müasir dövrdə çox insan yuxunu “monofazik” modeldə yaşayır, yəni gecə bir dəfəyə yeddi-səkkiz saat yatmaqla ehtiyacını ödəməyə çalışır. Lakin tarixi mənbələr, etnoqrafik müşahidələr və bəzi elmi araşdırmalar göstərir ki, insanlıq tarixinin böyük bir hissəsində yuxu daha çox “polifazik” formada olub. Bu modeldə yuxu bir uzun blok şəklində deyil, gün ərzində bir neçə dəfə, qısa intervallarla bölünərək yaşanırdı.
Qədim dövrlərdə insanların təbii işıq dövrləri ilə uyğunlaşmış həyat tərzi onların yuxu strukturunu da fərqli edirdi. Elektrik enerjisi yox ikən, gün batdıqdan sonra həyat ritmi yavaşlayır, insanlar tez-tez günün erkən saatlarında yatır, gecənin ortasında isə bir neçə saat oyanıq qalırdılar. Bu dövrdə oxumaq, dua etmək, ailə ilə vaxt keçirmək və ya sadəcə sakit düşünmək adət idi. Səhərə yaxın isə onlar yenidən qısa bir yuxu dövrünə girirdilər. Beləliklə, iki mərhələdən ibarət “bifazik” yuxu modeli geniş yayılmışdı. Daha isti iqlimlərdə və aqrar cəmiyyətlərdə isə günorta istirahəti – yəni “siesta” – əlavə bir yuxu bloku kimi formalaşırdı. Bütün bunlar insanın təkamül boyu yuxuya elastik yanaşmasının göstəricisidir.
Polifazik yuxunun maraqlı tərəfi odur ki, o, müəyyən şəraitdə bədənin daha az ümumi yatma saatı ilə kifayət qədər bərpa olunmasına imkan verir. Bu gün NASA, hərbi qüvvələr və dənizaltı ekspedisiyalar kimi uzunmüddətli diqqət tələb edən sahələrdə qısa, çoxsaylı yuxu fazaları üzərində tədqiqatlar aparılır. Məsələn, hər 4 saatdan bir 20-30 dəqiqəlik yuxularla beyin özünü təzələyə bilir. Bu, “Uberman” və ya “Everyman” adlanan alternativ yuxu modellərinin əsasını təşkil edir.
Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, polifazik yuxu hər kəs üçün eyni dərəcədə uyğun deyil. Müasir həyat tərzinin strukturu – iş saatları, sosial öhdəliklər, ailə həyatının ritmi – insanı monofazik yuxuya məcbur edir. Əgər cəmiyyət bütövlükdə gün ərzində müxtəlif yuxu intervalları ilə işləsəydi, bu, bioloji baxımdan mümkündür və hətta bəzi hallarda daha sağlam da ola bilərdi. Amma mövcud iqtisadi və sosial mexanizmlər bu modeli dəstəkləmir. Bu səbəbdən polifazik yuxu ən çox fərdi eksperimentlər və ekstremal vəziyyətlər üçün tətbiq olunur.
Bununla yanaşı, bəzi elm adamları hesab edir ki, müasir insanda yuxu problemlərinin çoxu – yuxusuzluq, gündüz yorğunluğu, bioritmlərin pozulması – məhz təbiətin ilkin ritmlərindən uzaqlaşma ilə bağlıdır. Yəni insan orqanizmi hələ də qədim dövrlərin polifazik və ya ən azından bifazik yuxu ritmlərinə daha yaxşı uyğun gəlir. Bu fikir, xüsusilə süni işıqlandırmanın artması ilə bioritm pozuntularının geniş yayılması faktı ilə dəstəklənir.
