BMT-nin qərarı ilə Baş Assambleyanın 12 dekabr 2024-cü il tarixli qətnaməsi ilə təsis edilmiş 27 avqust - Ümumdünya Göllər Günü 2025-ci ildən başlayaraq hər il yeni ekoloji tarix kimi qeyd olunacaq.
AZƏRTAC xəbər verir ki, göllər əhalinin, kənd təsərrüfatının və sənayenin ehtiyacları üçün əsas şirin su mənbəyi kimi xidmət edən mühüm təbii sərvətdir.
Göllər planetimizə həyat bəxş edən qandır
Göllər həm də bir çox balıq, bitki və vəhşi təbiət üçün yaşayış yeri kimi xidmət edərək, biomüxtəlifliyin qorunmasına kömək edir. Ekoloji funksiyalarına əlavə olaraq, göllər havanın temperaturunu azaltmaqla yanaşı, həm də sel sularını udmaqla və karbon saxlamaqla iqlimi tənzimləməyə kömək edir.
Bundan əlavə, onlar turistləri, balıqçıları və yerli icmaları dəstəkləyən digər fəaliyyətləri cəlb edərək istirahət və iqtisadi imkanlar təqdim edir. Bununla belə, göllərin həddindən artıq istismarı və çirklənməsi ilə bağlı ciddi problemlər mövcuddur. Gübrələrin, kimyəvi maddələrin və bərk tullantıların birbaşa və ya çay sistemləri vasitəsilə atılması gölləri pisləşdirir və qlobal istiləşmə fonunda daşqınlar kimi ekstremal hava hadisələrini artırır. Göl suyunun səviyyəsinin dəyişməsi sürətlə baş verir. Buz örtüyünün azalmasına səbəb olan temperaturun yüksəlməsi və bulud örtüyünün dəyişməsi suyun buxarlanma sürətini artırır. Bir aparıcı araşdırmaya görə, planetdə 100 milyondan çox göl var.
Lakin onların çoxu əvvəllər olduğu kimi deyil. İqlim dəyişikliyi, çirklənmə və həddindən artıq hasilat Boliviyadan Cənubi Afrikaya və onun hüdudlarından kənara qədər ərazilərdə su hövzələrini kökündən dəyişdirir. Bir çox göl izsiz yoxa çıxıb, digərləri dolub-daşır, bəziləri isə yaşıllaşır.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramının (UNEP) şirin su ekosistemləri və bataqlıqlar bölməsinin rəhbəri Dianna Kopanski deyir: “Bu gün dünyanın ən məşhur və əhəmiyyətli göllərindən bəziləri bir neçə onilliklər əvvəlki vəziyyətin kölgəsidir. Biz bu prosesi tərsinə çevirməliyik. Əgər bunu etməsək, sağ qalmaq üçün göllərdən asılı olan yüz milyonlarla insan üçün fəlakətli nəticələr meydana gələ bilər.
Avqustun 27-də keçirilən ilk Ümumdünya Göllər Günü ərəfəsində gəlin dünya gölləri üçün ən böyük təhlükələrə və onların aradan qaldırılması üçün nə edilə biləcəyinə daha yaxından nəzər salaq”.
İqlim dəyişikliyi
Qlobal iqlim ekspertləri qrupu belə qənaətə gəlib ki, iqlim dəyişikliyi hidroloji dövrü, suyu bütün dünyaya paylayan incə tənzimlənmiş sistemi qeyri-sabit hala gətirir. Onlar deyirlər ki, temperaturun artması buxarlanmanı artırır və yağıntıların normasını dəyişir. Bəzi yerlərdə bu, demək olar ki, suyu tükənən Cənubi Afrikanın Keyptaun şəhəri kimi gölləri daraldan quraqlıq ehtimalını artırır.
Başqa yerlərdə artan buxarlanma və yüksək temperaturla birlikdə daha çox yağışa səbəb olur və göllərin daşmasına gətirib çıxarır. Hətta dünyanın ən böyük səhra hövzəsi olan Keniyadakı Turkana gölü belə bir gələcəklə üzləşə bilər. UNEP-in araşdırması göstərib ki, yaxın onilliklərdə ərazinin daşqın ehtimalı getdikcə artacaq və bu, gölün sahilində yaşayan 15 milyon insanı risk altında qoyacaq.
Bu arada, bir çox dağlıq ərazilərdə temperaturun kəskin yüksəlməsi buzlaq gölünün daşqınları riskini artırır. Bu potensial fəlakətli daşqınlar gölü saxlayan buzlar əridikdə və su sürətlə aşağıya doğru axdıqda baş verə bilər.
Çirklənmə
Mütəxəssislərin fikrincə, çirklənmə dünya gölləri və onların ətrafındakı icmalar üçün artan təhlükədir. Təmizlənməmiş çirkab tullantıları və kənd təsərrüfatı suları göllərdə yaşayan insanlar və heyvanlar üçün xüsusilə problemlidir. Patogenlər və pestisidlərdən əlavə, bu çirklənmə mənbələri çox vaxt göllərə fosfor və azot gətirir. Kifayət qədər yüksək konsentrasiyalarda bu maddələr balıqları öldürə, zəhərli yosunların çiçəklənməsini təşviq edə və gölləri oksigendən məhrum edərək su həyatına düşmən olan ölü zonalar yarada bilər. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, bu, Afrikanın ən böyük gölü olan Viktoriyada baş verə bilər. Hazırda burada müəyyən növ bakteriyaların sürətlə böyüməsi suyu yaşıllaşdırıb. Eyni zamanda, artan buxarlanma, həddindən artıq hasilat, davamlı yağışlar və yüksək temperatur da suyun keyfiyyətini pisləşdirə bilər.
UNEP dünya üzrə 4000 göldə suyun keyfiyyətinə nəzarət edir. Onların dörddəbirindən çoxu getdikcə bulanıq və ya qeyri-şəffaf olur, demək olar ki, 15 faizində artan üzvi maddələrin yığılması müşahidə olunur. Bu, şəhərlər, fermalar və fabriklər kimi çoxlu çirklənmə mənbələrinin iki əlamətidir.
Kopanski deyir: “Bu rəqəmlər oyanış zəngi olmalıdır. Biz göllərə zibillik kimi baxmağa davam edə bilmərik”.
Göllər şirin suyun 90 faizini təmin edir və onları qidalandıran çaylarla birlikdə təxminən 60 milyon insanın dolanışıq mənbəyidir. Kopanski iddia edir ki, dünyanın bir çox azalan göllərinin taleyini dəyişmək hələ də gec deyil. Onun sözlərinə görə, bunun üçün üç əsas addım atıla bilər:
Birincisi, inteqrasiya edilmiş su ehtiyatlarının idarə edilməsi, sənaye və kənd təsərrüfatı sektorları arasında sudan istifadəni ekosistemlərin uzun davamlı sağlamlığına xələl gətirmədən insanların enerjisini yaxşılaşdıran yollarla balanslaşdıran planlaşdırma prosesi olmalıdır.
İkincisi, göllərin idarə edildiyi problemləri həll etmək üçün qrupları, özəl sektorları, fermerləri və digər maraqlı tərəflər üçün yerli suyun idarəçiliyi və çirklənməyə nəzarət üçün hövzə miqyasında yanaşma tətbiq etmək.
Nəhayət, çirklənmə kimi problemlərin yüksək səviyyəyə çatmazdan əvvəl həll edilməsi üçün göl məlumatlarının toplanması, monitorinqi və yaradılmasına investisiya qoyulması.
2050-ci ilə qədər göl ekosistemlərinin dəyəri 20 faiz azala bilər
Ekoloqların fikrincə, göllərə təzyiq bu cür vəhşicəsinə davam edərsə, onlar qurumaq ərəfəsində olacaq. 2050-ci ilə qədər onların ekosistemlərinin dəyəri 20 faiz azaldıla, çirklənmə iki dəfədən çox ola bilər və metan emissiyaları kəskin şəkildə artar ki, bu da ətraf mühitə və iqtisadiyyata zərər verəcək. Son 50 ildə şirin su növlərinin sayı 85 faiz azalıb.
Buna görə də ətraf mühitə və hər hansı bir ekosistemə ehtiyatla yanaşmaq vacibdir. Xüsusən də göllərin ekosistemlərin dəstəklənməsi, biomüxtəlifliyin qorunması, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və insanların dolanışıq vasitələrinin təmin edilməsində mühüm rolu haqqında məlumatlılığın səviyyəsi artırılmalıdır. Bugünkü əlamətdar tarix bütün beynəlxalq ictimaiyyəti gələcəkdə davamlı həyat üçün bu gün gölləri qorumaq istiqamətində dərhal hərəkətə keçməyə çağırır.
