SÉhiyyÉ Nazirliyi Sanator-Kurort Reabilitasiya MÉrkÉzinin psixoloqu LalÉ NÉzÉrova nazirliyin saytına müsahibÉ verib.
Adalet.az müsahibÉni tÉqdim edir:
- LalÉ xanım, ilk öncÉ bilmÉk istÉrdik ki, tÉÅviÅ pozuntusu nÉdir vÉ ÉlamÉtlÉri hansılardır?
- TÉÅviÅ insanların qavradıqları vÉ ya gözlÉnilÉn stress, tÉhlükÉyÉ cavab olaraq hiss etdiklÉri bir duyÄudur. Bu vÉziyyÉt, bir insanın gündÉlik hÉyatına ciddi ÅÉkildÉ tÉsir edir vÉ hÉyat keyfiyyÉtini azaldır.
TÉÅviÅ pozuntusunun Ésas ÉlamÉtlÉri arasında davamlı narahatlıq, gÉrginlik hisslÉri müÅahidÉ olunur. ÜrÉk döyüntülÉrinin sürÉtlÉnmÉsi, nÉfÉs alıb-vermÉnin daralması, güclü soyuq tÉrlÉmÉlÉr, yuxusuzluq vÉ ya yuxu ritminin pozulması, ümidsizlik, bÉdbinlik hisslÉri, hÉzm sistemi problemlÉri vÉ mÉdÉ baÄırsaq narahatlıqları, diqqÉt konsentrasiyasında çÉtinlik, eyni fikirlÉri tÉkrar-tÉkrar düÅünmÉk meyli (ruminasiya) tÉÅviÅ zamanı müÅahidÉ edilÉn hallardır.
- TÉÅviÅ pozuntusunun sÉbÉblÉri nÉlÉrdir?
- TÉÅviÅ pozuntusunun sÉbÉblÉri bioloji vÉ psixoloji faktorların qarıÅımından qaynaqlanma ehtimalı var. TÉÅviÅ pozuntusu beyindÉki bÉzi kimyÉvi maddÉlÉrin balanssızlıÄından yarana bilÉr. Bu kimyÉvi maddÉlÉrÉ neyrotransmitterlÉr kimi tanınan serotonin vÉ norepinefrin daxildir. Bundan baÅqa, genetik faktorlar, stres, xroniki xÉstÉliklÉr, zÉrÉrli vÉ ya narkotik maddÉ istifadÉsi tÉÅviÅin yaranmasına gÉtirib çıxara bilÉr.
Genetik faktorlar dedikdÉ, ÉgÉr valideynlÉr arasında tÉÅviÅli, hÉyÉcanlı olan varsa, tÉÅviÅ halı uÅaÄa da ötürülÉ bilÉr. UÅaqlıq dövründÉ yaÅanmıŠstress vÉ travma halları tÉÅviÅin yaranmasına sÉbÉb olur. XüsusÉn uÅaqlıqda yaÅanmıŠtravmatik hadisÉlÉr, beyindÉki qoxu emal mexanizmlÉrini hÉssaslaÅdıraraq, stres faktorların qarÅı yüksÉk hÉssaslıÄa sÉbÉb ola bilmÉkdÉdir.
- TÉÅviÅ pozuntusunun növlÉri hansılardır?
- TÉÅviÅ pozuntusunun müxtÉlif növlÉri var. GeneralizÉ olunmuÅ TÉÅviÅ Pozuntusu (Generalized Anxiety Disorder - GAD) olan ÅÉxslÉrdÉ davamlı vÉ hÉddindÉn artıq narahatlıq müÅahidÉ olunur. Ä°darÉ oluna bilmÉyÉn vÉziyyÉtlÉr, insanı daim narahat edir vÉ yuxusuz qalmasına sÉbÉb olur. Bu xÉstÉlikdÉn ÉziyyÉt çÉkÉn insanlar hÉr bir vÉziyyÉtdÉ Én pis ÅeylÉri düÅünüb, kontrolu itirmÉkdÉn vÉ müsbÉt nÉticÉnin vÉ ya geri dönüÅün olmadıÄını düÅünürlÉr.
Panik atak çox vaxt xÉbÉrdarlıq etmÉdÉn vÉ heç bir sÉbÉb olmadan, narahatlıq vÉ qorxu ilÉ qÉflÉtÉn baÅlayan aÄır tÉÅviÅ vÉ hÉyÉcan halıdır. Panika pozuntusunda panik hücumlar qısa müddÉtli, lakin çox intensiv qorxu vÉ narahatlıq hissinin yaranmasıdır. Bu hücumlar fiziki simptomlar da yarada bilir. MÉsÉlÉn, ürÉk döyüntüsü, nÉfÉs darlıÄı vÉ baÅgicÉllÉnmÉ, aÄız quruluÄu, boÄulma hissi, uyuÅma, tÉrlÉmÉ vÉ titrÉmÉ halı kimi simptomlar müÅahidÉ olunur.
Fobiyalar zamanı xüsusi obyekt vÉ ya vÉziyyÉtlÉrÉ qarÅı qorxu hissi özünü büruzÉ verir. Bizim fobiyalarımız da hiss etdiyimiz qorxuların bir versiyasıdır. Fobiyalar cÉmiyyÉtdÉ xÉstÉlik kimi deyil, ÅÉxsiyyÉt xüsusiyyÉti vÉ ya vÉrdiÅ kimi qÉbul edilir.
Post-travmatik stres pozuntusu (PTSP) ciddi bir travmatik hadisÉ (mÉsÉlÉn, avtomobil qÉzası, tÉbii fÉlakÉt, zorakılıq, müharibÉ vÉ s.) yaÅadıqdan sonra yaranan bir psixoloji vÉziyyÉtdir. PTSP-nin tÉsirlÉri fÉrqli ola bilÉr, amma ümumiyyÉtlÉ insanın gündÉlik hÉyatını, psixoloji vÉziyyÉtini vÉ emosional saÄlamlıÄını ÉhÉmiyyÉtli dÉrÉcÉdÉ mÉnfi ÅÉkildÉ tÉsir edir.
Obsessiv kompulsiv pozuntu (OKP) insanların tÉkrarlanan,mÉcburi düÅüncÉlÉr (obsessiyalar) vÉ ya davranıÅlara (kompulsiyalar) qarÅı tÉbii olmayan bir ehtiyac hiss etmÉsi ilÉ özünü göstÉrir. Bu pozuntu ÅÉxsin gündÉlik hÉyatına ciddi ÅÉkildÉ tÉsir edÉ bilÉr.
Obsessiyalar ÅÉxs tÉrÉfindÉn nÉzarÉt edilÉ bilmÉyÉn vÉ çox narahatedici olan tÉkrarlanan düÅüncÉlÉr, ÅÉkillÉr vÉ ya impulslar ola bilÉr. Bu düÅüncÉlÉr ÅÉxsÉ narahatlıq vÉ gÉrginlik yaradır. MÉsÉlÉn, bÉdÉnÉ zÉrÉr verÉ bilÉcÉk mikroblar vÉ ya çirklÉnmÉlÉr haqqında narahatlıq ÅÉxsdÉ tÉmizlik qorxu hissi yaradır. Düzgünlük vÉ nizam, hÉr Åeyin müÉyyÉn bir qaydada olması vÉ düzgün yerindÉ olması barÉdÉ obsessiv düÅüncÉlÉr yaranır.
Kompulsiyalar ÅÉxs tÉrÉfindÉn narahatlıq vÉ qorxuları azaltmaq üçün tÉkrarlanan hÉrÉkÉtlÉrdir. Kompulsiyalar müxtÉlif formalarda ola bilir. TÉmizlik vÉ dezinfeksiya, tÉkrarlanan ÅÉkildÉ ÉllÉri yumaq, ÉÅyaları tÉmizlÉmÉk, yerÉ toxunmamaq kimi davranıÅlar sÉrgilÉyir. Cavab vermÉklÉ tÉkrarlanan ÅÉkildÉ müÉyyÉn bir söz vÉ ya cümlÉni deyÉrÉk, narahatlıq hissini azaltmaÄa çalıÅır vÉ bununla da özündÉ rahatlıq hissi tapır.
BÉzÉn ÉÅyaların sıralanması vÉ nizamlanması ÅÉxsdÉ ÉÅyaların dÉqiq bir ÅÉkildÉ yerinÉ qoyulması, mÉsÉlÉn kitabların vÉ ya paltarların müÉyyÉn bir ÅÉkildÉ sıralanması müÅahidÉ olunur. Bir Åeyin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün tÉkrarlanan davranıÅlar, mÉsÉlÉn qapıların baÄlandıÄını vÉ ya elektrik cihazların söndüyünü yoxlamaq kimi hÉrÉkÉtlÉr meydana çıxır.
- TÉÅviÅ pozuntusu necÉ diaqnoz qoyulur vÉ onun müalicÉsi mümkündürmü?
- TÉÅviÅ pozuntusu psixoloq vÉ ya psixiatr tÉrÉfindÉn aparılan klinik müayinÉlÉr nÉticÉsindÉ diaqnoz edilir. MüxtÉlif suallar vÉ testlÉr istifadÉ olunur. Buna görÉ dÉ, peÅÉkar bir mütÉxÉssisÉ müraciÉt etmÉk vacibdir. TÉÅviÅ pozuntusu müalicÉ oluna bilÉcÉk bir xÉstÉlikdir. Psixoterapiya, xüsusilÉ Koqnitiv DavranıŠTerapiyası (Cognitive Behavioral Therapy, CBT) vÉ dÉrman müalicÉsi bu vÉziyyÉti yaxÅılaÅdırmaÄa kömÉk edir.
CBT ÅÉxsin düÅüncÉ vÉ davranıÅlarını dÉyiÅdirÉrÉk tÉÅviÅ pozuntusunu azaldır. Bu terapiya, ÅÉxsin narahatlıq yaradan düÅüncÉlÉrini tanımasına vÉ onlara fÉrqli yanaÅma yolları tapmasına kömÉk edir. Dialektik davranıŠterapiyası koqnitiv davranıŠterapiyaya bÉnzÉr olaraq, diqqÉt mÉrkÉzi insanın davranıÅını dÉyiÅdirmÉkdir. Bu terapiya emosional vÉziyyÉtlÉri, münasibÉtlÉri tÉnzimlÉmÉyi vÉ bunlarla ÉlaqÉli yaranan problemlÉrin öhdÉsindÉn gÉlmÉk bacarıqlarını inkiÅaf etdirmÉk mÉqsÉdi daÅıyır.
ÅÉxslÉr tÉÅviÅ pozuntusu ilÉ mübarizÉ aparmaq üçün müxtÉlif strategiyalar tÉtbiq edÉ bilÉrlÉr. Bunlar arasında nÉfÉs mÉÅqlÉri, meditasiya, yoqa, fiziki fÉaliyyÉtlÉr vÉ terapiya müalicÉlÉri var. Fiziki mÉÅqlÉr endorfinlÉrin ifrazını tÉÅviq edÉrÉk narahatlıq hissini azalda bilÉr.
MüntÉzÉm idman fÉaliyyÉti tÉÅviÅ pozuntusunun simptomlarını yüngüllÉÅdirÉ bilÉr. Eyni zamanda, yaxınlarının göstÉrdiyi sÉylÉ tÉÅviÅ pozuntusu olan insana kömÉk göstÉrmÉk olar. AnlayıÅlı, sÉbirli olmaqla, ÅÉxsÉ göstÉrilÉn emosional dÉstÉk ÅÉxsin tÉÅviÅini azaltmaÄa kömÉk edÉ bilÉr. AilÉ üzvlÉri, ÅÉxsÉ psixoterapiya vÉ müalicÉ axtarıÅında dÉstÉk göstÉrÉ bilÉrlÉr. TÉÅviÅ pozuntusunun tÉkrarlanma ehtimalı var. Lakin düzgün müalicÉ vÉ stresÉ idarÉetmÉ üsulları ilÉ tÉkrarlanma ehtimalı azaldıla bilÉr.
- TÉÅviÅ pozuntusunda risk faktorları hansılardır?
- TÉÅviÅ problemlÉri ayrılıq vÉ tÉrk edilmÉ vÉziyyÉtlÉrinÉ qarÅı yüksÉk hÉssaslıq göstÉrÉn insanlarda daha sıx görülÉ bilir. QÉzÉbi idarÉermÉ problemlÉri vÉ asılılıq meyllÉri olan fÉrdlÉr tÉÅviÅ pozuntularına daha çox meylli ola bilir. Bundan ÉlavÉ, davamlı stresli vÉ tÉzyiqli bir mühitdÉ yaÅayan insanlar tÉÅviÅ inkiÅaf etdirmÉ ehtimalı daha yüksÉk olan fÉrdlÉrdir.
GüvÉnsiz vÉ ya problemli baÄlanma üslubları tÉÅviÅ problemlÉrinÉ yol açır. ÅÉxsin özü ilÉ Étrafdakı dünya arasında davamlı bir qopuqluq hissi yaÅaması tÉÅviÅ pozuntularının inkiÅafına kömÉk edir.
- TÉÅviÅ hücumlarını necÉ aradan qaldırmaq olar?
- TÉÅviÅ hücumları zamanı sakitlÉÅmÉk vÉ simptomları yüngüllÉÅdirmÉk üçün bÉzi strategiyalar tÉtbiq oluna bilÉr. Bu üsullar tÉhlükÉ vÉ ya stres azaldıldıqda vÉ ya siz sakitlÉÅdikdÉ tÉÅviÅ vÉziyyÉtinin dÉ yüngüllÉÅdirmÉsinÉ kömÉk edir. SakitlÉÅmÉ prosesindÉ düzgün nÉfÉs alma olduqca effektivdir. NÉfÉs alma mÉÅqlÉri etmÉklÉ sakitlÉÅÉ vÉ diqqÉtinizi yenidÉn bÉrpa edÉ bilÉrsiniz. MÉsÉlÉn, 4 saniyÉ içÉrisindÉ burnumuzla nÉfÉsi daxilÉ alırıq, 4 saniyÉ içÉrisindÉ nÉfÉsimizi saxlayırıq vÉ aÄzımızla hÉmin nÉfÉsi buraxırıq.
Narahat edÉn düÅüncÉlÉrinizi yazın vÉ onlar haqqında düÅünmÉk üçün günün müÉyyÉn bir vaxtını ayırın. Bu, davamlı narahat edÉn düÅüncÉ nümunÉlÉrinin qarÅısını almaÄa kömÉk edÉ bilÉr. GÉlÉcÉk üçün narahat olmaq ÉvÉzinÉ, indiki mÉqama diqqÉt yetirin. Ä°ndiki anda narahat olmanıza sÉbÉb olacaq bir vÉziyyÉtin olmadıÄını özünüzÉ xatırladın. TÉÅviÅ hücumlarının baÅladıÄını hiss etdikdÉ, özünüzü mÉÅÄul edÉcÉk fÉaliyyÉtlÉr tapın. GÉzinti, kitab oxumaq vÉ ya film izlÉmÉk kimi fÉaliyyÉtlÉr sizÉ narahatedici düÅüncÉlÉrdÉn uzaqlaÅmaÄa kömÉk edÉ bilÉr. HÉddindÉn artıq ÅÉkÉr istehlakı tÉÅviÅi artıra bilÉr. Bu sÉbÉblÉ, tÉÅviÅ hücumu zamanı ÅÉkÉrli qidalardan uzaq duraraq, zülalla zÉngin qidalar seçin vÉ bol su içmÉyÉ diqqÉt edin.
- TÉÅviÅ pozuntusunun uzunmüddÉtli tÉsirlÉri nÉdir vÉ onun qarÅısını almaq mümkündürmü?
- UzunmüddÉtli tÉÅviÅ pozuntusu insanın iÅ vÉ sosial hÉyatına mÉnfi tÉsir edÉ bilÉr. O, hÉmçinin yuxu pozuntuları, depressiya vÉ fiziki saÄlamlıq problemlÉri yaradır. TÉÅviÅ pozuntusu olan ÅÉxs iÅ yerindÉ qÉrar vermÉkdÉ çÉtinlik çÉkir, eyni zamanda yüksÉk narahatlıq hissi mÉhsuldarlıÄı azalda bilÉr. ÆgÉr tÉÅviÅ pozuntusu uzunmüddÉtli müalicÉ olunmazsa, o zaman digÉr psixoloji pozuntular, mÉsÉlÉn depressiya vÉ digÉr psixiatrik vÉziyyÉtlÉr inkiÅaf edÉ bilÉr.
TÉÅviÅ pozuntusunun müalicÉsi fÉrdi olaraq dÉyiÅir. BÉzi insanlar qısa müddÉt ÉrzindÉ yaxÅılaÅarkÉn, digÉrlÉri üçün daha uzun müalicÉ dövrü tÉlÉb olunur. Bundan baÅqa, tÉÅviÅ pozuntusu hÉr yaÅda ortaya çıxa bilÉr. YetiÅkinlÉrdÉ vÉ hÉyatın çÉtin dövrlÉrindÉ tÉÅviÅ pozuntusu inkiÅaf edÉ bilÉr.
MüalicÉ müddÉti hÉr bir ÅÉxs üçün fÉrqlidir. ÜmumiyyÉtlÉ, müalicÉ prosesinin baÅlanÄıc mÉrhÉlÉsi bir neçÉ ay ÉrzindÉ görülür, davamlı müalicÉ isÉ uzunmüddÉtli ola bilÉr.
TÉÅviÅ pozuntusunun yalnız “zÉif” insanlarda olduÄunu düÅünmÉk yanlıÅdır. HÉr kÉsdÉ tÉÅviÅ pozuntusu inkiÅaf edÉ bilÉr vÉ bu, ciddi bir saÄlamlıq problemidir. Güclü xarakterÉ malik insanlarda da yaÅadıÄı hadisÉlÉr nÉticÉsindÉ tÉÅviÅ yarana bilÉr.
Tam olaraq qarÅısını almaq çÉtin olsa da, streslÉ baÅa çıxma metodları, saÄlam hÉyat tÉrzi vÉ dÉstÉklÉyici mühit tÉÅviÅ pozuntusunun qarÅısını almaÄa kömÉk edÉ bilÉr. SaÄlam qidalanma beyin funksiyalarını yaxÅılaÅdırmaÄa vÉ narahatlıq sÉviyyÉlÉrini azaltmaÄa kömÉk edir. Omeqa-3 yaÄ turÅuları vÉ kompleks karbohidratlar tÉÅviÅin yüngüllÉÅdirmÉsindÉ faydalı ola bilÉr.
