Trampın Hindistanla bağlı geosiyasi səhvi onu Çinlə yaxınlaşdırır
ABŞ siyasi elitasının Çini Amerikanın milli maraqları üçün əsas geosiyasi və iqtisadi təhlükə elan etməsindən 15 ildən çox vaxt keçir. Amerikalılar ehtiyat edirlər ki, dünyanın aparıcı Çini öz gücündən istifadə edərək qlobal mal və xidmət ticarətində, eləcə də investisiya axınının tənzimlənməsində öz standartlarını və qaydalarını müəyyən edəcək. Prezident Obama həmçinin dünyanın ən dinamik inkişaf edən regionunda ticarət və iqtisadi əlaqələrin prinsipcə yeni müasir arxitekturasının formalaşdırılmasında Çini qabaqlamağa çalışaraq Trans-Sakit Okean Tərəfdaşlığı sazişinin imzalanmasının zəruriliyini müdafiə edib.
Məhz Çin təhlükəsinə qarşı müdafiənin prioritetliyinə diqqət yetirilməsi siyasətçiləri Moskva və Dehlini Pekindən qoparmaq üçün yollar axtarmağa məcbur edib. Hesab olunurdu ki, Çin Rusiya və Hindistan kimi güclü strateji tərəfdaşlarını itirsə, Asiya-Sakit okean regionunda ABŞ-a müqavimət göstərmək daha çətin olacaq. Prezident Tramp Hindistanı Rusiya nefti aldığına görə cəzalandırmaq üçün ona 50 faiz idxal rüsumunu tətbiq edəndə və Hindistan iqtisadiyyatını “ölü” adlandıranda, qarşı tərəf bunu təkcə ticarət təcavüzü deyil, həm də sırf geosiyasi hörmətsizlik və yadlaşma jesti, həmçinin Hindistan elitası bunu savaş kimi qəbul etdi.
Ağ Evin məntiqini izah etmək üçün Trampın ticarət və sənaye müşaviri Peter Navarro bu yaxınlarda Financial Times-da yazıb ki, NWO 2022-ci ilin fevralında başlamazdan əvvəl, "Rusiya nefti Hindistanın xammal idxalının 1 faizindən azını təşkil edirdi. O vaxtdan bəri gündəlik idxal 1,5 milyon bareldən çox artıb – yəni, ölkənin ümumi həcminin 30 faizindən çoxu". Hindistan gündə 1 milyon bareldən çox emal olunmuş neft məhsulları ixrac edir ki, bu da onun Rusiyadan idxal etdiyi xam neftin yarısından çoxuna bərabərdir. Gəlir Hindistanın siyasi cəhətdən bağlı enerji nəhənglərinə axır.
Rusiya neftinin idxalındakı artım daxili istehlak ehtiyacları ilə bağlı deyildi. Satınalmaların artmasının əsas benefisiarları Hindistanı Rusiya xam neftinin emalı üçün nəhəng mərkəzə çevirən ən böyük Hindistan neft emalı zavodlarıdır. Bu neftayırma zavodları nefti böyük endirimlə alır, emal edir, sonra isə emal olunmuş yanacağı Avropa, Afrika və Asiyaya ixrac edir.
Lakin Trampın məsləhətçisinin əsas şikayəti tamamilə inkişaf etmiş merkantilizm ruhunda səslənir: Hindistanın ABŞ-la ticarət profisiti çox yüksək orta tarif mühafizəsi səviyyəsinə görə ildə 50 milyard dollara yaxınlaşır. Məhz bu dollarları Hindistan Rusiyadan neft idxalına xərcləyir. Yeri gəlmişkən, Hindistan ABŞ-dan neft idxalını 2024/25 maliyyə ilində 30% artıracaq. Və ölkələr arasında ticarət balansı bir qədər fərqlidir: Hindistanın ABŞ-a ixracı 86,5 milyard dollar, ABŞ-dan idxalı isə 45,6 milyard dollardır, yəni kəsir 50 milyard dollar deyil, 40,9 milyard dollardır. Ehtiyatsızlıqlar və qeyri-dəqiqliklər həmişə təhrif və manipulyasiya əlamətidir.
Keçən il Hindistan ABŞ-a smartfon ixracında Çini geridə qoyub. Bu rəqəm 90% artaraq 10,6 milyard dollar təşkil edib. ABŞ-ın tariflərinin artmasına baxmayaraq, Hindistanın Ehtiyat Bankı bu il ÜDM-in artımı ilə bağlı proqnozunu dəyişməyib və onu 6,5% səviyyəsində saxlayıb. Qeyd etmək lazımdır ki, ÜDM-i 4 trilyon dollar olan “ölü” iqtisadiyyat üçün pis rəqəm deyil.
Qərb ekspertləri tez-tez Hindistanın Rusiya hərbi texnikasına arxalanmağa davam etdiyinə diqqət çəkirlər. Rusiya 2020-ci ildən 2024-cü ilə qədər Hindistanın ümumi silah idxalının təxminən 36%-ni təmin edib. Bu iddialar ilk növbədə ABŞ-ın kommersiya maraqlarını əks etdirir. 50 faizlik tarifin köməyi ilə onlar həqiqətən Dehliyə təzyiq göstərmək və onu Amerika neft və silah tədarükçülərinə yönləndirməyə məcbur etmək istəyirlər. ABŞ bizneslərini uzun müddət üçün ən böyük Cənubi Asiya ölkəsində likvid satışlarla təmin etmək Hindistan iqtisadiyyatında Amerika biznesinin heç bir yüksək bazar payı nə həddindən artıq, nə də qınaq obyekti sayılmayacaq.
Bu arada Hindistan və Çin ikitərəfli əməkdaşlığa daha da böyük təkan vermək üçün yaxınlaşma və mövcud ziddiyyətlərin həlli prosesinə başlayıblar. Çinin xarici işlər naziri Vanq Yi avqustun 18-də Hindistana səfər edib.Tərəflər Himalay dağlarında mübahisəli sərhədlə bağlı danışıqlar aparıblar.
2024/25-ci illərdə Çin Hindistanın ikinci ən böyük ticarət tərəfdaşıdır, ikitərəfli ticarət 127,7 milyard dollara çatıb və ABŞ ilə ticarətdən sonra ikinci olub. 2015-ci ildən 2022-ci ilə qədər ikitərəfli ticarət təxminən 90,14% artıb. Bu ticarət əsasən hər iki ölkənin sənaye sektorları üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən elektron komponentlər və maşınlar kimi ara mallardan ibarətdir. Geosiyasi gərginliklərə baxmayaraq, Çinin xeyrinə çox əyilmiş olsa da, ticarət davam etdirilib.
Genişlənən disbalans Hindistanın Çinlə ticarət kəsirini 2024-25-ci ilin ilk 10 ayında 83,52 milyard dollara çatdıraraq bir il əvvəl qeydə alınan 85,06 milyard dollarlıq kəsirə yaxınlaşdı. Əsas idxala Hindistanın istehsal və ixrac sektorlarının mərkəzi olan elektron komponentlər, telekommunikasiya avadanlığı, aktiv əczaçılıq inqrediyentləri və avtomobil hissələri daxildir.
Müasir dünyada heç kim heç kimi nəticəsiz, xüsusən də özləri üçün cəzalandıra bilməz. ABŞ Çini təcrid etmək arzusunda idi, amma əslində Pekin və Dehlini bir-birinə yaxınlaşdırdı. Və bu yaxınlaşmanın qlobal geosiyasət üçün nəticələri olacaq. Yəqin ki, üç ay əvvəl Ağ Evdən görünənlərlə eyni deyil.
Himalay dağlarında buzlar əriyir?
Hindistanın baş naziri Narendra Modi Çinin xarici işlər naziri Vanq Yini qəbul etdikdən sonra deyib ki, iki ölkə arasında münasibətlər durmadan yaxşılaşır. Baş nazir izah edib ki, tərəflər bir-birinə hörmət edirlər və “həssas məqamların” harada olduğunu başa düşürlər. Qonaq da eyni ruhda danışıb. Ancaq cəmi beş il əvvəl Himalay dağlarının Qalvan vadisində Çin və Hindistan əsgərləri arasında odlu silahdan istifadə olunmasa da, hər iki tərəfdən itkilərlə nəticələnən atışma baş vermişdi. Nəzərə alsaq ki, iki ölkə arasında sərhəd mövcud deyil, faktiki nəzarət xətti ilə əvəzlənir, Vanq Yinin səfərini münasibətlərin normallaşması istiqamətində mühüm addım kimi qiymətləndirmək olar.
Məlumata görə, Vanq Yi Hindistanın xarici işlər naziri Subrahmanyam Caishankar və baş nazirin milli təhlükəsizlik müşaviri Ajit Doval ilə də danışıb. Dovalla “eskalasiya, delimitasiya və sərhəd məsələləri” mövzusu müzakirə olunub. Bu ifadələr ümidverici səslənir, lakin Pekin və Dehlinin sərhəddəki mövqelərinin nə qədər yaxınlaşdığı sualını cavabsız qoyur.
Bununla belə, digər iki sahədə açıq-aşkar dəyişiklik var. Qonşular arasında sərnişin reysləri bərpa olunacaq, jurnalistlərə viza veriləcək. Bunlar spesifik xüsusiyyətlərdir. İşgüzar və mədəni mübadilələrə gəlincə, tərəflər onları asanlaşdıracaqları barədə bəyanatla kifayətləniblər. Modinin rəsmi internet saytı da Hindistanın “sərhəd probleminin ədalətli, qarşılıqlı məqbul həllinə” sadiq olduğunu bildirən bəyanat yayıb.
Bu gün Hindistan-Çin münasibətlərinin mütərəqqi inkişafına Hindistan və ABŞ, eləcə də Hindistan və Pakistan arasında ziddiyyətlər mane olur. Sonuncu amil xüsusilə vacibdir. Fakt budur ki, may ayında Dehli ilə İslamabad arasında cəmi dörd gün davam edən müharibə başlayıb. Bu müddət ərzində əzəli rəqiblər raket, dron və hava qüvvələrinin zərbələri ilə mübadilə etdilər. Üstəlik, Pakistan silahlardan, xüsusən də Çinin verdiyi döyüş təyyarələrindən istifadə edib. O, müttəfiq olmasa da, Pakistanın böyük tərəfdaşı və himayədarına çevrilib.
Hindistan Ordusunun Şimal Komandanlığının keçmiş rəisi, general-leytenant Dipendra Sinqh Huda deyir: "Çin Pakistana böyük sərmayə qoyub. Praktiki baxımdan bu, Çinin Pakistana dəstəyindən əl çəkməyəcəyi deməkdir. Çin istənilən halda qonşusu ilə ziddiyyət təşkil edən Hindistanla deyil, Pakistanla sövdələşmələr aparacaq".
General Hoodanın Hindistanın niyə Çinlə fikir ayrılıqlarını həll etməyə çalışması ilə bağlı da öz izahı var. Məsələ burasındadır ki, ABŞ prezidenti Donald Tramp iyun ayında Pakistan ordusunun rəisi üçün Ağ Evdə nahar verib və sonra razılaşmanı elan edib. Bu, ABŞ-ın Pakistandakı neft yataqlarının işlənməsi üçün Pakistanla birlikdə işləməsini nəzərdə tutur. Üstəlik, Tramp Hindistan və Pakistanı döyüşləri dayandırmağa inandıra bilənin məhz o olduğunu iddia edib. İslamabad bununla Trampı tələsdirdi. Bu, Ağ Ev sakininin özünü tərifləmək meylini nəzərə alan İslamabadın ağıllı addımı idi.
Lakin Dehlidə Trampın bəyanatı az qala təhqir kimi qəbul edilib. Hindistan Trampın versiyasını mahiyyətcə təkzib edən bəyanat yaymağa tələsib. Xeyr, Dehli qeyd edib ki, Hindistan və Pakistan heç bir vasitəçi olmadan atəşkəs barədə razılığa gəliblər. Razılıq iki ölkənin silahlı qüvvələrinin komandanları tərəfindən əldə olunub. Hindistanın kəskin reaksiyasının səbəblərini onun Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndələrinin bəyanatlarından və hələ ötən əsrdə, Pakistanın məğlubiyyəti ilə başa çatan üçüncü Hind-Pakistan müharibəsindən sonra Hindistan və Pakistanın imzaladığı sənədlərdən görmək olar. O zaman tərəflər fikir ayrılıqlarını digər dövlətlərin iştirakı ilə deyil, ikitərəfli qaydada həll etmək öhdəliyi götürdülər.
“Hindistan başqa cür edə bilməyəcəyi üçün Rusiyadan neft almağa davam edəcək”, Indian Express yazır. Rusiya nefti Brent markalı neftdən 20-30 dollar ucuzdur. Məqalədə qeyd olunur ki, bu, 1,4 milyard əhalisi olan ölkə üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Tariflər etibar üçün əsas ola bilməz. Vasitəçilik müstəqilliyin itirilməsi demək deyil. Hindistan Rusiya neftini almağa davam edəcək, çünki başqa cür edə bilməz. Baş nazir Modinin bir neçə gün əvvəl Alyaskada olmaması bir vaxtlar mitinqlərdə elan edilən və beyin mərkəzlərində işarə edilən fərziyyələrin sonu demək idi. Söhbət Tramp-Putin-Modi üçbucağından gedir. Bir müddət belə bir sxem cəlbedici görünürdü. İdeyanın perspektivləri var idi. Ancaq illüziyalar tarixə təsir etmir. Üçbucaq dağıldı, amma güclü partlayışdan deyil, real vəziyyətin tədricən təzyiqindən.
V.VƏLİYEV
