Bakı. Trend:
Bu sözləri iyulun 21-dən etibarən Beynəlxalq Avrasiya MətbuatFondunda təcrübə proqramına başlayan ABŞ-li araşdırmaçı LilanSpriqz (Lelin Spriggs) “ABŞ-nin “907-ci” düzəliş qərarı” ilə bağlıhazırladığı məqalədə qeyd edib.
Bir müddət əvvəl BAMF-da təcrübə keçmək istəyi ilə bağlı rəsmimüraciət edən Lilan 3 həftəlik təcrübə müddətini uğurla başa vurub.Daha əvvəl ABŞ-də yerləşən bir neçə nüfuzlu hüquq şirkətindəbeynəlxalq hüquq və insan hüquqları üzrə təcrübə keçib. O, 2023-cüildə Fransada yerləşən Amerika Universitetləri İnstitutununHumanitar və Sosial Elmlər Məktəbini (Institute for AmericanUniversities in France) fərqlənmə ilə bitirib. Hazırda isə CənubiMetodist Universiteti, Humanitar Elmlər üzrə Dedman Kollecinin(Southern Methodist University) Beynəlxalq Araşdırmalar vəPolitologiya ixtisası üzrə bakalavr təhsilinə davam edir. İnsanhüquqları, beynəlxalq hüquq və Cənubi Qafqaz regionu ölkələrininmünasibətləri istiqamətlərində araşdırmalar edən Lilan fransızcasərbəst danışır.
BAMF ilə onun arasında bağlanan təcrübə müqaviləsinə əsasənLilan Spriqz 4 əsəs istiqamətdə - “ABŞ-nin “907-ci” düzəlişqərarı”, “BMT-nin Qarabağla bağlı 4 qətnaməsi”, “Azərbaycanınvətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının fəaliyyəti” və “Azərbaycanınmina problemi: onun miqyası və təhdidlər” mövzularında və ocümlədən, insan hüquqları ilə bağlı bir neçə istiqamətdəaraşdırmalar edib və məqalələr hazırlayıb. O, xüsusən ABŞ-nin“907-ci” düzəliş qərarı ilə bağlı etdiyi tədqiqatda Qarabağhəqiqətlərindən, Qərbi Azərbaycanlıların deportasiya tarixindən vəbu qərarın ABŞ-nin sülh prosesindəki roluna təsirindən danışıb.Həmin məqaləni təqdim edirik:
Beynəlxalq münasibətlər müstəvisində qlobal hadisələrin mürəkkəbvə çoxşaxəli xarakteri açıq şəkildə nəzərə çarpır. Bu mürəkkəbliyinbariz nümunələrindən biri Dağlıq Qarabağ müharibəsi və ardıncaqəbul edilən “Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci bəndidir. Həmazərbaycanlılar, həm də ermənilər üçün olduqca həssas məsələ olanbu münaqişə, tarixi hadisələrin izahında qarşıya çıxan çətinliklərivə iştirakçı tərəflərin baxış bucağından formalaşan fərqlinarrativləri üzə çıxarır. Bu məqalədə birinci Qarabağ müharibəsiaraşdırılır, xüsusilə də 907-ci bəndin həm Azərbaycan, həm dəbeynəlxalq səviyyədə doğurduğu nəticələrə diqqət yetirilir. Məqsəd,xüsusilə Qərb mediasında tez-tez təhrif olunan bu hadisəninmahiyyətini aydınlaşdırmaqdır.
907-ci bəndin nəticələrinə keçməzdən əvvəl məsələyə ümumi birkontekst vermək vacibdir. “Azadlığa Dəstək Aktı” – rəsmi adı ilə“1992-ci il Rusiya və Yeni Yaranmaqda Olan Avrasiya Demokratiyalarıvə Açıq Bazarlar üçün Azadlığa Dəstək Aktı” – keçmiş Sovetİttifaqının müstəqillik qazanmış dövlətlərinə, o cümlədənAzərbaycana və Rusiyaya yardım göstərmək məqsədi daşıyırdı. Aktınəsas məqsədi bu ölkələrdə bazar iqtisadiyyatının inkişafınıdəstəkləmək, demokratik idarəetməni təşviq etmək və açıq, azadcəmiyyətlərin formalaşmasına töhfə vermək idi (Birləşmiş ŞtatlarKonqresi). Lakin qanun qəbul edildikdən qısa müddət sonra ABŞSenatı həmin akta əlavələrdən biri kimi 907-ci bəndi təqdim etdi.Bu bənd Azərbaycanı “Azadlığa Dəstək Aktı”nın müddəalarındanfaydalanmaq imkanından faktiki olaraq məhrum edirdi. Nəticəetibarilə, Azərbaycan ABŞ-dan birbaşa yardım ala bilməyən yeganəpostsovet ölkəsinə çevrildi. Bu qərar ölkə üçün ciddi siyasi vəiqtisadi nəticələrə səbəb oldu (Hüseynov, 2024).
Həmçinin, Qarabağ münaqişəsinin yaranmasına və uzun müddət davametməsinə səbəb olan dərin köklü və sistem xarakterli amilləri başadüşmək üçün Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinin tarixi fonununəzərə almaq vacibdir. Bu kontekstdə xüsusilə azərbaycanlılarınErmənistandan üç kütləvi deportasiyası mühüm əhəmiyyət kəsb edir.“Böyük faciə: azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası” adlıməqalədə qeyd olunduğu kimi, azərbaycanlılar üç əsas mərhələdəzorla köçürülmüşdür: 1918–1920-ci illərdə, 1948–1953-cü illərdə və1980-ci illərin sonlarından 1990-cı illərin əvvəllərinədək(Visions.AZ). Birinci deportasiya dalğası 1827-ci ildə İrəvanxanlığının idarəsinin Rusiya imperiyasına keçməsi ilə bağlı idi ki,bu da bölgədə erməni təsirinin artmasına şərait yaratdı. Budəyişiklik nəticəsində 1918–1920-ci illərdə yerli türk-müsəlmanəhalisi kənarlaşdırılaraq sonradan qovuldu. İkinci deportasiyaSovet hakimiyyəti dövründə baş verdi və Ermənistan SSR-dəkiazərbaycanlılar əhalinin tərkibinin dəyişdirilməsi, etno-siyasimanipulyasiya və diaspor ermənilərin Ermənistana köçürülməsiməqsədi daşıyan genişmiqyaslı siyasət çərçivəsindəyurd-yuvalarından çıxarıldı. Ən ağır və dağıdıcı üçüncü deportasiyaisə 1988–1991-ci illərdə, SSRİ-nin süqutu ərəfəsində artan etnikgərginlik və millətçi hərəkatlar fonunda baş verdi. FazilBaxşəliyevin “Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların deportasiyasıvə Qayıdış Konsepsiyası” adlı məqaləsində qeyd olunduğu kimi, buson deportasiya nəticəsində təxminən 250 min azərbaycanlıAzərbaycana köçməyə məcbur oldu və onların çoxu lazımi yaşayışşəraiti və hüquqi təminatlar olmadan gəldi (Baxşəliyev, s.2340–2341). Bu deportasiyalar yalnız iki xalq arasında düşmənçiliyidərinləşdirmədi, həm də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin formalaşmasıvə davamlılığında mühüm rol oynadı. Həmçinin, 907-ci düzəlişdəAzərbaycan və Ermənistan arasındakı münaqişənin, o cümlədənyuxarıda qeyd olunan kütləvi deportasiyaların miqyasını nəzərəalınmadı.
907-ci bəndin qəbuluna səbəb olan əsas amillərdən biri Qarabağmünaqişəsi olmuşdur. 1988-ci ildə başlayıb 1994-cü ildə dondurulanbu müharibə Sovet İttifaqının dağılmasının birbaşa nəticəsi idi.Sovet hakimiyyəti dövründə Dağlıq Qarabağ Azərbaycan ərazisindəmuxtar vilayət statusu almışdı; lakin bölgənin əhalisininəksəriyyəti etnik ermənilərdən ibarət idi. Sovet İttifaqınındağılmasından sonra, 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ Azərbaycanınbeynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində yerləşməsinəbaxmayaraq, Ermənistana birləşmək niyyətini bəyan etdi(Münaqişələrin Qarşısının Alınması Mərkəzi). Buna cavab olaraqErmənistan bölgədəki etnik erməni millətçilərini silahlandırdı vənəticədə uzunmüddətli və qanlı bir müharibə başladı.
Şamxal Abilov “Qarabağ Müharibəsinin Azərbaycan üçün Nəticələrivə Xocalı Soyqırımının İnkarolunmaz Həqiqəti: Azərbaycanın BaxışBucağından” adlı məqaləsində Azərbaycan xalqı üçün bu müharibənindağıdıcı nəticələrini təsirli şəkildə təhlil edir. Müharibəninsonu, məsələn, yüz minlərlə azərbaycanlının doğma yurd-yuvasındandidərgin düşməsinə səbəb olmuş, xəstəxana və məktəblər kimi həyatiəhəmiyyətli infrastrukturların dağıdılması nəticəsindəgenişmiqyaslı sosial-iqtisadi zərərlər doğurmuş və minlərləazərbaycanlının faciəvi şəkildə həyatını itirməsi ilənəticələnmişdir (Abilov, s. 293–295). Münaqişə nəhayət, Rusiyanınvasitəçiliyi ilə atəşkəslə – Bişkek Protokolu ilə – başa çatmışdır.Bu razılaşma nəticəsində Dağlıq Qarabağ faktiki müstəqil qalsa da,Ermənistandan ciddi asılı vəziyyətə düşmüş və bu da Azərbaycan üçünəhəmiyyətli bir itki olmuşdur (Münaqişələrin Qarşısının AlınmasıMərkəzi).
Dağlıq Qarabağ müharibəsi Azərbaycan xalqı üçün humanitar vəərazi itkiləri ilə məhdudlaşmayan, daha genişmiqyaslı nəticələrəsəbəb olmuşdur. Daha əvvəl də qeyd olunduğu kimi, bu münaqişəABŞ-ın “Azadlığa Dəstək Aktı” çərçivəsində qəbul etdiyi 907-cibəndin əsas təşviqedici amillərindən biri olmuş və nəticədəAzərbaycan həmin aktın imkanlarından faydalanmaqdan faktiki olaraqkənarda qalmışdır. Bu qərarda əsas rol oynayan amillərdən biriABŞ-da böyük sayda yaşayan erməni diasporunun siyasi təsir gücüidi. Müqayisə üçün qeyd edilməlidir ki, azərbaycanlı icması saybaxımından daha kiçik və təsir imkanları məhdud idi. Müharibə buetnik səfərbərliyi daha da gücləndirmiş, ermənilərə ABŞ siyasətinəəhəmiyyətli təsir göstərən güclü lobbi qrupları yaratmağa imkanvermişdir.
İbrahimov və Qurbanov “Siyasət İcmalı: Qafqazda Səhv Yanaşma”adlı məqalələrində, xüsusilə ABŞ-da böyük erməni icmasınınməskunlaşdığı ştatlarda bu lobbi qruplarının təsirini ətraflışəkildə təsvir edirlər. Bu lobbi fəaliyyətləri, çox vaxt, stratejiseçki kampaniyalarına edilən ianələrlə dəstəklənmiş və bu da ABŞKonqres üzvləri üçün güclü təşviq vasitəsinə çevrilmişdir. Budinamika nəticəsində münaqişə ilə bağlı təqdim olunan narrativbirtərəfli xarakter almış, erməni mövqeyinə həddindən artıq diqqətyetirilmiş, Azərbaycan tərəfinin səsləri və narahatlıqları isəkənarda qalmış və ya tamamilə susdurulmuşdur. Bu diqqətbalansızlığı, Qərbdə münaqişənin təhrif olunmuş şəkildə təqdimedilməsinə səbəb olmuş və Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mövqeyinidaha da çətinləşdirmişdir.
“Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci problematik hesab olunur,xüsusilə də münaqişənin bir tərəfinə dolayısı ilə üstünlük verməsibaxımından. İbrahimov və Qurbanov bu məsələyə xüsusi diqqətyetirərək qeyd edirlər ki, Amerika Birləşmiş Ştatları AvropaTəhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) Ermənistan vəAzərbaycan arasında danışıqları təşviq etmək üçün yaradılmış MinskQrupunun üzvü olaraq neytral vasitəçi rolunu pozmuşdur. ABŞ, DağlıqQarabağ münaqişəsinin həlli üçün balanslı yanaşmanı dəstəkləməyədair öhdəlik götürmüşdü. Lakin 907-ci bəndin qüvvəyə minməsi iləABŞ faktiki olaraq öz bitərəf mövqeyindən imtina etmiş vəErmənistanın xeyrinə açıq tərəfkeşlik nümayiş etdirmişdir. Bu mövqedəyişikliyi həm Ermənistan, həm də Azərbaycanın gözündə ABŞ-ninvasitəçi kimi etibarlılığını ciddi şəkildə zədələmişdir. Nəticəetibarilə, 907-ci bənd təkcə münaqişənin uzanmasına səbəb olmamış,həm də ABŞ-nin beynəlxalq sülh təşəbbüslərində neytral tərəf kimiimicini ləkələmişdir. Bu hüquqi sənədin birtərəfli xarakteri vəneytrallıqdan uzaq olması diplomatik səyləri daha daçətinləşdirmiş, sülh yolu ilə həll imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədəazaldan mühit yaratmışdır.
907-ci bənd Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzuna da ciddizərbə vurur. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üzrə ilk amerikalı vasitəçi,səfir Con K. Mearsheimer bu məsələyə münasibət bildirərək qeyd edirki, 907-ci bənddə istifadə olunan ifadələr Azərbaycanı BirinciQarabağ müharibəsində “təcavüzkar” kimi təqdim edir. O, buyanaşmanın baş verən hadisələrin kobud şəkildə təhrif olunduğunuvurğulayır. Reallıqda isə işğala məruz qalan tərəf Azərbaycanolmuş, Ermənistan isə münaqişəni bölgədəki etnik ermənilərisilahlandırmaqla başlamışdır. Mearsheimer qeyd edir ki, hər birmüharibədə olduğu kimi, Azərbaycan tərəfindən də müəyyən qanunsuzhallar baş vermiş ola bilər; lakin 907-ci bənd bütün məsuliyyətibirtərəfli şəkildə Azərbaycanın üzərinə qoyaraq, faktiki reallığıtəhrif edir. Bu yanlış təqdimat, Azərbaycanın beynəlxalqictimaiyyətdə necə qavranıldığına uzunmüddətli təsir göstərmişdir.Azərbaycan tez-tez münaqişənin əsas günahkarı kimi təqdim olunur vəzorakılıqların əsas mənbəyi kimi damğalanır. Bu qərəzli baxış,ABŞ-da keçdiyim akademik təcrübəmdə də özünü göstərmişdir – buradaQarabağ müharibəsi çox vaxt tamamilə Azərbaycanın günahı kimitəsvir olunur. Belə təqdimatlar təkcə münaqişənin mürəkkəbliyinidüzgün əks etdirmir, həm də Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədəhaqsız şəkildə damğalanmasına xidmət edir.
907-ci bəndin sərt və məhdudlaşdırıcı müddəalarına baxmayaraq,müəyyən hadisələr bu bəndin ciddi qaydalarının yenidən nəzərdənkeçirilməsini zəruri etmişdir. Bu dəyişiklik xüsusilə 11 sentyabr2001-ci il terror aktlarından və ardınca başlayan “Terrora QarşıMüharibə”dən sonra daha da aydın şəkildə özünü göstərdi. Hüseynovqeyd edir ki, ABŞ-ın Əfqanıstandakı hərbi əməliyyatları və terrorlamübarizə kampaniyası Azərbaycanla daha sıx əməkdaşlığı zərurietmişdi. Bu kontekstdə, 2001-ci ildə ABŞ Senatı “Azadlığa DəstəkAktı”na əlavə bənd qəbul edərək, Prezidentə ehtiyac duyulduğutəqdirdə 907-ci bəndi dayandırmaq səlahiyyəti verdi. NəticədəPrezident Corc V. Buş bu səlahiyyətdən ilk istifadə edən şəxs olduvə 907-ci bəndi müvəqqəti olaraq qüvvədən saldı. Sonrakı illərdəbir sıra ABŞ prezidentləri də bu addımı təkrarlayaraq Azərbaycanlagüclü tərəfdaşlığın saxlanılmasının strateji əhəmiyyətini qəbuletdilər. Bununla belə, bu dəyişikliklər Azərbaycan və ABŞ arasındaəməkdaşlığın bərpası yolunda müəyyən irəliləyiş kimidəyərləndirilsə də, bu, kifayət deyil. İkitərəfli münasibətlərintam potensialı hələ də qüvvədə qalan məhdudiyyətlər səbəbindənməhdudlaşmış qalır. Daha dərin və davamlı əməkdaşlığı təmin etməküçün 907-ci bəndin hərtərəfli şəkildə yenidən qiymətləndirilməsizəruridir.
“Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci bəndi və Dağlıq Qarabağmünaqişəsi iştirakçı ölkələr üçün dərin nəticələr doğuran mürəkkəbvə çoxşaxəli məsələlər toplusunu təmsil edir. Bu məsələ beynəlxalqmünasibətlər sisteminin mürəkkəbliyini – burada milli maraqların,güc balanslarının və tarixi narrativlərin qlobal əlaqələri necəformalaşdırdığını – aydın şəkildə nümayiş etdirir. Bu vəziyyət hərbir münaqişənin hər iki tərəfinin mövqeyini və hər bir ölkəninaddımlarını formalaşdıran daha geniş konteksti anlamağınvacibliyini vurğulayır.
Bununla yanaşı, Azərbaycanın qlobal arenada artan nüfuzu vəbeynəlxalq münasibətlərin dinamik xarakteri nəzərə alındıqda,ABŞ-ın 907-ci bəndə yenidən baxması və onu dəyişdirməsi son dərəcəvacibdir. Bu, iki ölkə arasında daha konstruktiv və balanslımünasibətlərin qurulmasına şərait yaradacaq, əməkdaşlığı təşviqedəcək, əngəlləməyəcəkdir. Eyni zamanda, Azərbaycan və Ermənistanarasında uzun illər davam edən münaqişənin sülh yolu ilə həlli dəmühüm əhəmiyyət daşıyır. Belə bir həll yalnız Cənubi Qafqazregionunda sabitlik və təhlükəsizliyə töhfə verməkləkifayətlənməyəcək, eyni zamanda hər iki xalq və beynəlxalqictimaiyyət üçün daha genişmiqyaslı sülh və tərəqqi imkanlarıyaradacaq.
İstinad Siyahısı:
Abilov Şamxal və İsmayıl İsayev. “Dağlıq Qarabağ MüharibəsininAzərbaycana Təsirləri və Xocalı Soyqırımının İnkarolunmaz Həqiqəti:Azərbaycanın Baxış Bucağı.” Polşa Siyasi Elmlər İlliyi, cild 45,2016. ResearchGate.
Münaqişələrin Qarşısının Alınması Mərkəzi. “Dağlıq QarabağMünaqişəsi.” Global Conflict Tracker, Xarici Əlaqələr Şurası, 20mart 2025,www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/nagorno-karabakh-conflict.
Hüseynov, Rusif. “Ermənistan-Azərbaycan Sülh Prosesi və 907-ciBənd.” Topçubaşov Mərkəzi, 2024,top-center.org/en/analytics/3674/armenia-azerbaijan-peace-process-and-section-907.24 iyul 2025 tarixində əldə olunub.
İbrahimov, Mahir və Ercan Qurbanov. “Siyasət İcmalı: QafqazdaYanlış Yanaşma.” Middle East Forum, cild 1, sayı 1, dekabr 1994.Middle East Forum, www.meforum.org/middle-east-quarterly/policy-brief-getting-it-wrong-in-the-caucasus.24 iyul 2025 tarixində əldə olunub.
Maresca, Con. “ABŞ-ın Azərbaycana Yardımının Qadağan Edilməsi(907-ci Bənd).” Azerbaijan International, 1998, www.azer.com/aiweb/categories/magazine/64_folder/64_articles/64_maresca.html.24 iyul 2025 tarixində əldə olunub.
Birləşmiş Ştatlar, Konqres. “Azadlığa Dəstək Aktı.”Congress.gov, 1992, https://www.congress.gov/bill/102nd-congress/senate-bill/2532.2025-ci ildə əldə olunub.
