AZ

Qərbi Azərbaycan və Prezident İlham Əliyevin qayıdış siyasəti 

Qərbi Azərbaycan və Prezident İlham Əliyevin qayıdış siyasəti Qərbi Azərbaycan məsələsi Azərbaycanın milli yaddaşında, siyasi düşüncəsində və dövlətçilik fəlsəfəsində köklü bir yer tutur. Uzun onilliklər boyunca bu mövzu ya susdurulmuş, ya da siyasi səbəblərlə beynəlxalq ictimaiyyətə lazımi səviyyədə təqdim olunmamışdı. Lakin Prezident İlham Əliyevin milli maraqlara əsaslanan qətiyyətli siyasəti nəticəsində Qərbi Azərbaycanla bağlı həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq müstəvidə sistemli fəaliyyət mərhələsi başlanmışdır. Qərbi Azərbaycan dedikdə yalnız bir coğrafi ərazi deyil, həm də tarix boyu orada yaşamış yüz minlərlə azərbaycanlının mədəniyyəti, kimliyi, hüquqları və yaddaşı nəzərdə tutulur. Bu gün Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə dövlətin həyata keçirdiyi Qayıdış siyasəti həmin yaddaşı canlandırmaqla yanaşı, onu siyasi-hüquqi reallığa çevirməyə yönəlib.


Tarixi faktlar göstərir ki, XX əsr boyunca Qərbi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımız üç mərhələdə – 1948-1953, 1958-1964 və ən dəhşətlisi olan 1987-1991-ci illərdə – Ermənistan tərəfindən sistematik şəkildə öz doğma torpaqlarından zorla çıxarılıb. Bu deportasiyalar nəticəsində yüz minlərlə azərbaycanlı öz ata-baba yurdunu itirmiş, bir çoxları həyatını, mülkiyyətini və hüquqlarını itirmişdir. Bu, təkcə etnik təmizləmə deyildi – bu, milli yaddaşa və mədəni varisliyə yönəlmiş açıq bir təcavüz idi. Uzun illər bu məsələ beynəlxalq hüququn gözdən yayınan bir boşluğu kimi qaldı. Ermənistanın monoetnik dövlət qurmaq ambisiyası Qərbi Azərbaycan türklərinin hüquqlarının tapdanması ilə nəticələndi. Lakin 2020-ci ildə Vətən müharibəsində qazanılan tarixi Qələbə, Azərbaycanın regionda yeni siyasi reallıqlar yaratmaq gücünü və iradəsini bütün dünyaya göstərdi. Bu zəfər yalnız Qarabağın azadlığı ilə yekunlaşmadı – bu zəfər həm də Qərbi Azərbaycanla bağlı məsələlərin gündəmə gəlməsi üçün tarixi fürsət yaratdı. Prezident İlham Əliyev 2022-ci ilin dekabrında keçirilən geniş müşavirədə Qərbi Azərbaycan İcmasının fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək bildirdi ki, bu, Azərbaycanın dövlət siyasətinin mühüm tərkib hissəsinə çevrilməlidir. Bunun ardınca 2023-cü ilin əvvəlində Qərbi Azərbaycan İcması üçün yeni strateji fəaliyyət planı təsdiq olundu, təşkilatın strukturu gücləndirildi və beynəlxalq platformalarda fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Bu məsələdə cənab Prezidentin beynəlxalq hüquqa əsaslanması, prosesi sülh yolu ilə, hüquqi və siyasi mexanizmlərlə həyata keçirmək istəyi xüsusilə diqqətçəkicidir. Prezident dəfələrlə bəyan etmişdir ki, biz revanşist deyil, ədalət tərəfdarıyıq və istəyimiz soydaşlarımızın təhlükəsiz, dinc şəkildə doğma torpaqlarına qayıtmasıdır.


2023-cü il ərzində Qərbi Azərbaycan İcması tərəfindən bir sıra beynəlxalq tədbirlər keçirildi. Bunlara BMT, AŞPA, ATƏT və Avropa Parlamentinə ünvanlanan rəsmi sənədlər, insan hüquqları ilə bağlı təqdimatlar və mətbuat konfransları daxildir. Prezident İlham Əliyevin tapşırığı ilə bu strukturun fəaliyyətində əsas prioritetlərdən biri də deportasiya faktlarının sənədləşdirilməsi, mədəni irsin xəritələşdirilməsi və hüquqi mexanizmlərlə geri dönüşün təşviqidir. Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan Respublikası ərazisi) əsrlər boyunca Azərbaycan türklərinin geniş yayılmış şəkildə yaşadığı, tarixi, mədəni və dini varlıqlarını qoruduğu coğrafiya olmuşdur. Lakin XX əsr boyu Ermənistanın yürütdüyü sistematik etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində bu ərazilərdəki azərbaycanlı əhali mərhələli şəkildə öz doğma yurd-yuvalarından deportasiya edilmişdir. I Deportasiya dalğası (1948–1953) Stalin rejimi dövründə SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarına əsasən həyata keçirilmişdir.


Bu qərarla Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycanın Kür-Araz ovalığına “könüllü köçürülməsi” adı altında faktiki olaraq məcburi sürgün prosesi başlamışdır.Rəsmi rəqəmlərə görə, bu mərhələdə 100.000-dən çox azərbaycanlı Ermənistandan deportasiya edilmişdir. Deportasiya edilənlər əsasən Zəngəzur, Basarkeçər, Vedi, Göyçə və Qaraqoyunlu kimi rayonlardan köçürülmüşdür.Bu köçlər zamanı insanların mal-mülkü müsadirə olunmuş, dini-mədəni abidələr dağıdılmışdır. Deportasiya prosesi sırasında xəstəliklər, yoxsulluq və şəraitsizlik səbəbindən yüzlərlə insan həyatını itirmişdir. II Deportasiya dalğası (1958–1964) formal hüquqi çərçivədən kənar aparılmışdır. Sovet Ermənistanının qeyri-rəsmi təzyiqləri, sosial-iqtisadi ayrıseçkilik və zorakılıq dalğaları nəticəsində azərbaycanlılar öz istəklərindən asılı olmayaraq doğma kəndlərini tərk etməyə məcbur edilmişdir.Bu mərhələdə təqribən 10.000–15.000 nəfər Qərbi Azərbaycandan Azərbaycan SSR ərazisinə köçməyə məcbur olmuşdur.Etnik ayrı-seçkilik məktəblərdə, dövlət qurumlarında və kənd təsərrüfatı sahəsində açıq şəkildə tətbiq olunurdu.


Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı hücumlarının və psixoloji təzyiqlərin artması nəticəsində insanlar qorxu içində yurdlarını tərk etmişdir. III və ən kütləvi Deportasiya dalğası (1987–1991) məhz Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə müşayiət olunaraq Dağlıq Qarabağ böhranı fonunda baş verən tamamilə açıq və zorakı formada həyata keçirilmişdir. Bu dövr Sovet İttifaqının dağılmasına yaxın zamanlara təsadüf edir və erməni millətçiləri tərəfindən təşkil edilmişdir.300.000-dən çox azərbaycanlı bu mərhələdə Ermənistandan tamamilə çıxarılmışdır.Bütün kənd və şəhərlərdə yaşayan azərbaycanlılar təhdid, hücum, qətl və soyğunçuluqla üz-üzə qalmışdır.Daha çox zərər çəkmiş bölgələr: İrəvan, Amasiya, Ağbaba, Vedi, Qarakilsə, Göyçə, Basarkeçər, Zəngibasar və Sisyan.Ermənistan 1991-ci ilə qədər tamamilə monoetnik (yəni təkmillətli) dövlətə çevrilmişdi. XX əsrin əvvəllərində hazırkı Ermənistan ərazisində azərbaycanlılara məxsus 500-ə yaxın kənd mövcud idi və bu kəndlərdə 1987-ci ilə qədər 400.000-dən çox azərbaycanlı yaşayırdı. Lakin 1991-ci ilə gəldikdə, bu kəndlərin demək olar ki, hamısı boşaldılmış, yüzlərlə yaşayış məntəqəsi tamamilə dağıdılmışdı. Azərbaycanlılara məxsus məscidlər, qəbiristanlıqlar və tarixi abidələr ya yerlə-yeksan edilmiş, ya da izsiz şəkildə silinmişdi. Xüsusilə Göyçə mahalında bir vaxtlar 120-dən artıq azərbaycanlı kəndi mövcud idi ki, bu gün onların bir neçəsinin belə xəritədə izi qalmayıb.


Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus mədəni və tarixi irsə qarşı sistemli şəkildə yönəlmiş dağıdıcı fəaliyyətlər XX əsrin sonlarında daha da intensivləşmişdir. Azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərdə yerləşən yüzlərlə tarixi məscid, qədim qəbiristanlıq, mədəniyyət mərkəzi və təhsil ocaqları ya dağıdılmış, ya da tamamilə izsizləşdirilmişdir. Tarixi yaddaşın məqsədyönlü şəkildə silinməsi ilə yanaşı, coğrafi toponimlər də dəyişdirilmiş və erməniləşdirilmişdir. Məsələn, Qaraqoyunlu – Vardenisə, Basarkeçər – Vardenikə, Ağbaba – Amasiyaya, Zəngibasar isə Masisə çevrilmişdir. Bu ad dəyişikliyi təkcə dil və tarixə qarşı deyil, həm də bir xalqın kimliyinə, mənəvi irsinə qarşı həyata keçirilmiş mədəni soyqırım siyasətidir. Qərbi Azərbaycanda XX əsr boyunca azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilmiş ardıcıl deportasiyalar və etnik təmizləmə siyasəti təkcə tarixi ədalətsizlik deyil, eyni zamanda insan hüquqlarının, əmlak toxunulmazlığının, sərbəst yaşamaq və mədəni irsdən istifadə hüququnun beynəlxalq norma və prinsiplərinə zidd şəkildə pozulmasıdır. Bu cinayətlər təkcə unudulmamalı, eyni zamanda hüquqi müstəvidə tanınmalı və beynəlxalq səviyyədə cavabdehlik daşınmalıdır.


Bu gün Azərbaycan dövləti Qərbi Azərbaycan məsələsini həm siyasi, həm də hüquqi kontekstdə beynəlxalq tribunalara çıxarmaqla, deportasiya olunmuş soydaşlarımızın qayıdış hüququnun təmin olunması və kompensasiya mexanizmlərinin yaradılması istiqamətində ardıcıl və qətiyyətli addımlar atmaqdadır. Bu, bir xalqın tarixi ədalətinin bərpası ilə yanaşı, həm də beynəlxalq hüququn prinsiplərinə hörmətin təntənəsidir. Qərbi Azərbaycanla bağlı yeni mərhələ, Prezident İlham Əliyevin xarici siyasətində də öz əksini tapıb. Artıq Ermənistanla sülh danışıqları çərçivəsində gündəmə gətirilən əsas məsələlərdən biri də soydaşlarımızın geri qayıtmaq hüququdur. Bu, sülh müqaviləsində nəzərə alınmalı olan fundamental hüquqlardan biri kimi təqdim edilir. Cənab Prezidentin “biz heç vaxt unutmamışıq, sadəcə, o vaxta qədər bu məsələyə real yanaşma fürsətimiz yox idi, indi isə var” fikri bu istiqamətdə siyasi iradənin tam şəkildə formalaşdığını göstərir. 2024-cü ilin əvvəlindən etibarən Qərbi Azərbaycan İcmasının informasiya-təbliğat fəaliyyəti daha da genişlənmişdir. Əcnəbi ekspertlərin iştirakı ilə keçirilən konfranslarda Qərbi Azərbaycan türklərinin hüquqları, onların mədəniyyətinin məhv edilməsi faktları və deportasiya tarixçəsi dünya ictimaiyyətinə çatdırılır. Bununla yanaşı, sosial mediada çoxdilli kampaniyalar, sənədli filmlər və tarixi arxivlərin işıqlandırılması bu məsələyə beynəlxalq diqqəti artırır.


Qərbi Azərbaycana qayıdış məsələsi Prezident İlham Əliyevin regionda sülh və sabitlik modelinin tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Ermənistan tərəfindən konstitusiyanın dəyişdirilməsi və Azərbaycanla normal münasibətlərin qurulması üçün ərazi iddialarından imtina çağırışı da bu strategiyanın vacib komponentidir. Cənab Prezidentin “biz sülhü ondan sonra imzalayacağıq ki, Ermənistan konstitusiyasında olan absurd iddialardan imtina etsin” fikri həm Qərbi Azərbaycan məsələsinə, həm də ümumilikdə bölgədə davamlı sülhə olan ciddi yanaşmanı göstərir. Bununla yanaşı, Azərbaycanın güclü və balanslaşdırılmış xarici siyasəti Qərbi Azərbaycan məsələsinin beynəlxalq səviyyədə legitimlik qazanmasına şərait yaradır. Türkiyə, Pakistan, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə dərinləşən strateji tərəfdaşlıq, BMT və Qoşulmama Hərəkatındakı fəal mövqe, Azərbaycanın haqlı məsələləri dünya gündəminə çıxarma gücünü artırır. Bu fonda Qərbi Azərbaycan məsələsinin də humanitar hüquqlar kontekstində irəli çəkilməsi təsadüfi deyil.


Prezident İlham Əliyevin "Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır, bu, həqiqətdir. Biz tarixi faktlara, sənədlərə əsaslanırıq. Biz heç kimə qarşı nifrət hissi bəsləmirik, biz sadəcə olaraq haqqımızı tələb edirik” fikirləri dövlət başçısının səmimi, eyni zamanda qətiyyətli mövqeyini əks etdirir. Bu mövqe xalq tərəfindən də birmənalı şəkildə dəstəklənir. 2025-ci ilin avqust ayına gəldikdə, artıq Qərbi Azərbaycanla bağlı məsələlər həm ölkədaxili siyasi diskursun, həm də beynəlxalq hüquq gündəminin tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Regionda sabitliyin əsas şərti kimi azərbaycanlıların öz yurdlarına dinc şəkildə, hüquqları tanınaraq və təhlükəsiz şəkildə qayıtması prinsipi qəbul olunmaqdadır. Azərbaycanın bu istiqamətdə göstərdiyi siyasi iradə, diplomatik çeviklik və milli həmrəylik nümunəsi region üçün model ola bilər.


Cənab Prezidentin strateji baxışı nəticəsində “Böyük Qayıdış” yalnız Qarabağa deyil, Qərbi Azərbaycana da yönəlik məzmun kəsb etməyə başlamışdır. Bu qayıdış yalnız fiziki deyil, həm də tarixi, mədəni, hüquqi və mənəvi bir qayıdışdır. Qərbi Azərbaycan məsələsi artıq susdurulmuş bir məsələ deyil, əksinə – Azərbaycanın gələcək strateji hədəflərindən biridir. Sonda qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın dövlətçilik fəlsəfəsi və xarici siyasəti özündə həm tarixi ədalətin bərpasını, həm də beynəlxalq hüquqa sadiqlik prinsipini birləşdirir. Qərbi Azərbaycan məsələsi bu baxımdan həm daxili həmrəyliyi möhkəmləndirir, həm də Azərbaycanın sülhsevər imicinə töhfə verir.


Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə formalaşan bu yeni mərhələ – tarixi torpaqlara hüquqi və sülh yolu ilə dönüş – sadəcə siyasi deyil, həm də mənəvi bir yüksəlişdir. Qərbi Azərbaycan təkcə keçmişin xatirəsi deyil, həm də gələcəyin vətəndaşlıq hüququdur. Və bu hüququ Azərbaycan dövləti təmin edəcəkdir – mərhələli, hüquqi əsaslı və xalqın dəstəyi ilə.


Fərid Mustafayev

YAP Yasamal rayon Elm və Təhsil Nazirliyinin Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu üzrə ərazi partiya təşkilatının sədr müavini   

Seçilən
65
referans.az

1Mənbələr