Gündə erkən qalxmaq istəyirik, sağlam qidalanmağa qərar veririk, sosial şəbəkələrdə vaxt keçirməyi azaltmaq niyyətindəyik. Amma çox zaman bu qərarlarımız qısa müddət sonra sabun köpüyü kimi yox olur. Bəs niyə yeni vərdişlərə başlamaq asan, davam etdirmək isə bu qədər çətindir?
Cavab insan beyninin işləmə mexanizmində gizlidir. Beynimiz, təbiəti etibarilə enerjiyə qənaət etməyə çalışan bir orqandır. Hər yeni qərar və hər yeni fəaliyyət üçün daha çox enerji sərf olunur. Bu isə o deməkdir ki, beyin əvvəlki, tanış və avtomatlaşdırılmış davranışları “təmiz enerjiyə qənaətli yol” kimi seçir. Elə bu səbəbdən də köhnə vərdişləri dəyişmək çətin, yenilərini formalaşdırmaqsa daha uzun və iradə tələb edən prosesdir.
Beynin autopilot rejimi
Nevroloji olaraq, beyin tez-tez istifadə olunan davranışları “avtomatlaşdırılmış rejimə” keçirir. Məsələn, sükan arxasında təcrübəli sürücü çox düşünmədən avtomobili idarə edir, eyni zamanda musiqi dinləyə və ya danışa bilir. Bu autopilot rejimi, vərdişlər formalaşdıqca daha aktiv işləməyə başlayır. Yeni vərdişlər isə hələ autopilot sistemə keçmədiyi üçün davamlı diqqət və enerji tələb edir.
Dopaminin rolu
Yeni nəsil elmi araşdırmalar göstərir ki, davranışlarımızın davamlılığı və motivasiya mərkəzində dopamin adlı neyromediator dayanır. Dopamin qısa müddətli mükafat hissi verir. Köhnə vərdişlərimiz – məsələn, sosial şəbəkədə “scroll” etmək və ya fast food yemək – dərhal dopamin “sıçrayışı” yaradır. Amma idman etmək, kitab oxumaq, yeni bacarıqlar öyrənmək kimi faydalı vərdişlərin nəticələri zamanla formalaşdığı üçün beyin onları ilk mərhələdə “az cəlbedici” kimi dəyərləndirir.
Dəyişiklik qorxusu və “komfort zonası”
