Bu gün cox az rast gəldiyimiz ancaq daha dolğun və konkret fikir formalaşdırmağa qadir olan Poetik esse ədəbiyyatın bir növü, həm estetik, həm də düşüncənin ifadə olunduğu bir yazı forması olaraq hər zaman maraqla oxunur. Əslində bu esse növü, daha çox şəxsi düşüncələr, duyğular və təəssüratların ifadə edildiyi, bəzən bədii üslubla yazılmış məqalələr toplusuna da aid edilir. Poetik esse yazan şəxs, adətən, mətnin strukturu və ifadə forması üzərində xüsusi bir diqqət yetirməklə dilin zənginliyindən eləcə də təsvirlərin qüvvəsindən daha ustalıqla istifadə etməyə müvəffəq ola bilir. Elə bu gün söhbət acacağım gənc yazar Vaqif Əmiraslanın qələmə aldığı Molla Pənah Vaqifə ünvanlanan “Cənnətin sahiblərinə” poetik essesində olduğu kimi.
Poetik essenin xüsusiyyətləri haqqında danışarkən duyğusal və estetik ifadə vasitələrinin zənginliyi əsas şərt olaraq təqdim edilməklə müəllifin fikir aydınlığının daha çox duyğu və estetik təəssüratları çatdırmağa əslində isə onu daha duyğusal formada təqdim etməyə istiqamətləndirmiş olur. Məhz haqqında danışaçağım poetik essenin müəllifi isə təqdimatında bu kimi amilləri əsas şərt olaraq ifadə etməyi bacarır.
O, yazır: “Salam olsun, qəlbləri fəth edən şairə,
Müdrik, dahi, ulu Molla Pənah Vaqifə!
Ey səkkiz hecalı misraları sevən şairim,
Ey səkkiz onillik ömür sürən şairim!
Sənə ünvanlanan məktubda şeirə dönür,
Nəsrli cümlələr dildən nəzmlə tökülür.
Şair düzdür ki, Cənnətin səkkiz qapısı vardır?
Bəlkə ona görə Şuşa ölkəmizin cənnəti sayılır".
Qeyd etmək lazımdır ki, bu esse türündə yazıçı oxucusunu yalnız məlumatlandırmağa deyil, həm də onunla daha maraqlı formada dil və üslub baxımından dolğun bir şəkildə emosional bağ qurmağa çalışır. Qeyd etmək lazımdır ki, şəxsi düşüncələr cox zaman poetik essedə müəllifin şəxsi təcrübə və dünyagörüşünə əsaslanır. Yazar burada öz dünyasını, fikirlərini və hisslərini təqdim etməyə çalışır. Məhz bu baxımdan Vaqif Əmiraslan bir daha diqqəti cəlb etməklə bu kimi amilləri xüsusi olaraq nəzərə almaqla daha dolğun şəkildə təqdim etməyə müvəffəq ola bilir.
Vaqif Əmiraslan
Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, Şuşa şəhərinin “səkkiz” rəqəmi ilə bağlılığı barədə danışarkən, bu rəqəmin Şuşa tarixində, mədəniyyətində və rəmzi mənasında müxtəlif maraqlı təzahürləri müşahidə olunur. Bu əlaqə həm simvolik, həm də konkret tarixi faktlara əsaslanır. Bu kimi amillər poetik essedə müəllif təxəyyül və düşüncəsinin maraqlı ştrixləri ilə oxucusuna böyük ustalıqla təqdim edilə bilir.
Belə ki; "Sanki bu şəhərin bir sehri, dərin bir mənası var,
Şuşamızın səkkiz rəqəmi ilə bir əlaqəsi var.
Bundan söz açacağam sənə bu məktubda,
Oxu, cənnətin sahibi şəhidlərimiz dinləsin orda.
Sənə layiq üslubda, məqbul bir tonda,
Sonsuz körpülər salacağam, zəfər tarixindən bəhs edən yolda.”
Burada xüsusi olaraq bədii dil və üslub formasına nəzər yetirdikdə qeyd etmək lazımdır ki, “Cənnətin sahiblərinə” poetik essesində adətən, sadə dilə deyil, bədii ifadələrə, metaforalara, simvollara eləcə də digər poetik vasitələrə müraciət edilmə forması da maraqla oxunur. Bu kimi oxucunu dinlətmə gücü həm də yazının daha incə və zərif olmasına böyük həssalıqla yanaşılması səbəb ola bilir.
Səkkiz rəqəmi çox mədəniyyətlərdə rəmzi mənalar daşıyır. Sonsuzluq işarəsi (∞) — səkkiz rəqəminin çevrilmiş formada sonsuzluq mənasını özündə ehtiva edir. Bu mənada, Şuşanın əbədi mədəniyyət mərkəzi, ölməz şəhər obrazı ilə səsləşir. Həmçinin təkrarlanma və güc səkkiz rəqəmi vasitəsilə güc, sabitlik və davamlılıq anlamını daşıyır. Bu mənada “Şuşa və səkkiz” əlaqəsi — Şuşanın tarixdə və gələcəkdə daimi yaşayacağı, sarsılmaz qala olacağı mesajını da verir. Bütün bu sadalananlar isə “Cənnətin sahiblərinə” poetik essesində daha dolğun formada ifadə vasitəsinə çevrilməklə oxucusuna maraqla təqdim edilə bilir.
Bədii elementlər poetik esse müəllifinin yazı üslubunda daha çox musiqi kimi ritm, ahəng və təsvirlərin gücü olaraq dolğun bir formada önəm daşıyır. Xüsusi olaraq yazı həm təsvir etməli, həm də oxucunun ruhuna daha çox təsir etməyi bacarmalıdır. Bu baxımdan müəllifin yazı üslubunda bu kimi amillərə diqqət yetirməklə daha maraqla oxunmasına şərait yaratmışdır. Onun fəlsəfi aspektlərində bəzən poetik ifadə formaları həm də fəlsəfi düşüncənin bir parçasının dərinliklərini daşıya bilir. Bununla da yazar, həyatın mənası, mövcudluq, sevgi, zaman və s. kimi geniş mövzulara toxunaraq, oxucuya yeni bir baxış açısı təqdim etməyə müvəffəq olur.
Bu məqamda müəllif yazir:
“ Sən ki, Şuşanın səkkiz böyük nəslindən biri,
Sən ki, Şuşanın igid sərkərdəsi, böyük ədibi,
Danışım sənə xan qızı Natavan şeirlərindən,
Üzeyir Hacıbəylinin müqəddəs bəstələrindən.
Danışım, Əbdürrəhim və Firudin bəylərin qırılmaz qələmlərindən,
Seyidin, Xanın, Bülbülün səsindən,
Möminindən, ədibindən, memarından, şairindən,
Muğamından, aşığından, atlarının yaraşığından. ”
Poetik essedə xüsusi olaraq diqqəti çəkən əsas məqamlardan biri isə məhz Şuşamızda doğulub boya-başa çatan mədəniyyət tariximizin şəxsiyyətlərinin şəcərə tarixçəsinin sayında da maraqlı uyğunluqların məhz yenə də səkkiz rəqəmi ilə bağlılığıdır. Müəllif poetik essesində bu kimi faktlara xüsusi həssalıqla yanaşmaqla özünün maraqlı söz büsatını dilə gətirə bilir.
Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, müəllif Vaqif Əmiraslan xüsusi olaraq natura haqqında düşüncələri böyük ustalıqla təqdim etməklə təbiətin gözəlliyindən ilham alaraq, onu bir metafora kimi istifadə etməklə diqqət mərkəzində saxlaya bilir. Burada həmçinin insanın daxili aləmi öz daxili dünyasına, psixologiyasına, duyğularına dair dərin bir təhlil də maraqlı detallarla təqdim edilir. Xatirələr və vaxt eləcə də keçmişə dair xatirələr, zaman sürəti və ya onun dəyişməsi kimi mövzular da müəllif qələminin incə ştrixlərində daha dolğun şəkildə oxunur.
O, yazır: “ Cənnətindən qovulan mələklər kimi,
Yarından ayrılan ürəklər kimi,
Qoparmışdılar Şuşadan millətimizi,
Alçaltmaq istəmişdilər, ləyaqətimizi. ”
Bu məqamda xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Vaqif Əmiraslanın qələmə aldığı “Cənnətin sahiblərinə” poetik essesi həm bədii, həm də düşüncəli bir yazı nümunəsi olması baxımından şəxsi dünyasının maraqlı detalları qədər oxucusuna fərqli bir şəkildə təqdim edilməsinə imkan verir.
Anar Ərtoğrul Burcəliyev
Teatrşünas-tənqidçi
