Bakı. Trend:
Qlobal logistikanın köklü dəyişikliklərə uğradığı, köhnəmarşrutların yenidən dəyərləndirildiyi və yeni tranzitparadiqmalarının formalaşdığı bir dövrdə Azərbaycan unikal vəstrateji baxımdan həyati əhəmiyyətə malik mövqeyə sahiblənir.Şərqlə Qərbin, Şimalla Cənubun kəsişdiyi nöqtədə yerləşənAzərbaycan təkcə regional deyil, həm də qlobal kommunikasiya,enerji, ticarət və infrastruktur marşrutlarının əsas qovşaqlarındanbirinə çevrilib.
Məmləkət ərazisindən keçən mövcud, planlaşdırılan və stratejibaxımdan mühüm marşrutların dərin, hərtərəfli və çoxşaxəlitəhlilinə vararaq sözügedən marşrutların geosiyasi, geoiqtisadi,enerji, logistika və sivilizasiya əhəmiyyətini dəyərləndirək,onların qlobal tədarük zəncirləri, beynəlxalq ittifaqlar, Avrasiyaüçün iqtisadi təhlükəsizlik və post-amerikan dövründə gücbalanslarına təsirini nəzərdən keçirək.
Ölkəmizin coğrafi üstünlüyü imperativ reallıqdır. Xəzər, Qaradəniz, Fars körfəzi və Rusiya arasında nəqliyyattrayektoriyalarının kəsişməsində yerləşən ölkə, şimalda Rusiya vəŞimali Qafqazla, cənubda İran və Fars körfəzinə çıxışla, qərbdəTürkiyə və oradan Avropa ilə, şərqdə isə Mərkəzi Asiyanın genişçölləri və Çinlə sərhəddədir. Azərbaycanın coğrafi oxu onlarlastrateji marşrutun keçdiyi və keçəcəyi ərazidir.
Mövcud nəqliyyat və logistika marşrutları sırasında birinciyerdə Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (TITR) - həmçinin"Orta Dəhliz" kimi tanınaraq "Şimal-Cənub" loqistikasınınalternativi kimi çıxış edən marşrut durur. Bu marşrut Çindənbaşlayaraq Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyəvə Avropaya uzanır. Azərbaycanda əsas halqalar Bakı və Ələtlimanları, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı, dəmir yolları vəavtomagistrallardır. Ələt limanı ildə 15 milyon ton yükü emal etməkgücündədir, bu həcmi 25 milyona qədər artırmaq mümkündür.Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu və Şərq-Qərb avtomobil magistralı bumarşrutun mühüm komponentlərindəndir. Çin tərəfindən irəli sürülən“Bir kəmər - bir yol” təşəbbüsünün tərkib hissəsi olan bu dəhliz,Çindən Avropaya yüklərin 13-15 günə çatdırılmasına imkan verir -Süveyş kanalına nisbətən iki dəfə sürətli. Beləcə, Azərbaycandünyanın ən dinamik bazarlarını birləşdirən körpüyə çevrilir.
İkinci mühüm marşrut Bakı–Tbilisi–Qars (BTQ) dəmir yoludur.Təxminən 850 km uzunluğundadır və 2017-ci ilin oktyabrındaistifadəyə verilib. İllik 5 milyon ton yükötürmə qabiliyyəti var,bu rəqəm 17 milyona qədər artırıla bilər. Məzkur yol Ermənistanıbütün regional nəqliyyat trayektoriyalarından kənarda saxlayır vəAzərbaycanla Türkiyəni birbaşa birləşdirir. Türkiyə, Gürcüstan vəAzərbaycan tərəfindən dəstəklənən bu marşrut Rusiya və İranalternativi kimi önə çıxır.
Üçüncü marşrut Şimal–Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi (INSTC)Hindistan, İran, Azərbaycan, Rusiya və Şimali Avropanı birləşdirir.Marşrut İrandan (Astara sərhəd keçidi) başlayaraq Azərbaycanərazisindən Rusiyaya keçməklə uzanır. Əsas infrastrukturelementlərinə İranın Rəşt–Astara dəmir yolu, gələcək Astara–Astarasərhəd körpüsü və Azərbaycan dəmir yolları daxildir. Bu dəhlizyüklərin Hindistandan Avropaya çatdırılma müddətini 40–45 gündən20–25 günə endirir və logistika xərclərinə 30%-dək qənaət etməyəimkan verir. Beləliklə, Azərbaycan Hind okeanından Baltik dənizinəunikal quru marşrutu təmin edir.
Dördüncü marşrut Cənub–Qərb dəhlizi İrandan başlayaraqAzərbaycan və Gürcüstandan keçməklə Qara dənizə və oradan Avropayauzanır. Bu dəhliz Rusiya ərazisindən yan keçmək məqsədilə INSTC-yəalternativ kimi irəli sürülür. Avropa İttifaqı, Azərbaycan, İran vəGürcüstan tərəfindən siyasi dəstəklə müşayiət olunur. Qara dənizüzərindən bərələrlə inteqrasiya və sanksiyalara məruz qalan Rusiyafonunda genişləndirmə potensialı ilə fərqlənir.
Beşinci istiqamət avtomobil yollarıdır. TRACECA proqramıçərçivəsində Avropa İttifaqı tərəfindən irəli sürülmüş Şərq–Qərbavtomagistralları Azərbaycandan keçir. Gəncə–Qazax dəhlizi vəBakı–Ələt–Gürcüstan beynəlxalq avtomobil yolları burada xüsusi yertutur. Zəngəzur dəhlizi layihəsi də avtomobil komponenti iləmüşayiət olunur.
Altıncı və olduqca vacib istiqamət enerji marşrutlarıdır.Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) boru kəməri ilə gündəlik 1,76 milyonbarel neft nəql olunur. Bakı–Tbilisi–Ərzurum (BTE) kəməri iləAzərbaycan qazı Türkiyəyə çatdırılır. Cənub Qaz Dəhlizi (SGC) -TANAP və TAP komponentləri ilə Rusiyaya alternativ olan stratejiqaz marşrutudur. Bu sistem Azərbaycan qazını Yunanıstan, Albaniyavə İtaliyaya çatdırır.
Göründüyü kimi, Azərbaycan XXI əsrdə Avrasiyanın geoiqtisadimemarlığında əsas dayaqlardan birinə çevrilməkdədir. Onunərazisindən keçən marşrutlar yalnız ticarət və logistika deyil, həmdə siyasi və sivilizasiya dinamikalarını dəyişir. ProsesdəAzərbaycan yalnız körpü deyil, həm də oyun qaydalarını müəyyən edənmühüm aktordur.
Birinci perspektiv marşrut Zəngəzur dəhlizidir. MarşrutAzərbaycan - Zəngilan - Mehri (Ermənistanın cənubu) - Naxçıvan -Türkiyə xətti üzrə planlaşdırılır. Bu dəhlizin siyasi əhəmiyyətiolduqca böyükdür. Əvvəla, Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvanarasında quru əlaqəsi bərpa olunur. İkincisi, Ermənistan faktikiolaraq regional logistikadan sıxışdırılıb çıxarılır. Zəngəzurdəhlizi layihəsi təkcə nəqliyyat marşrutu yox, Cənubi Qafqazın yenigeosiyasi reallığıdır.
İkinci mühüm layihə Transəfqan dəhlizidir. Bəhs olunan marşrutHindistan - İran (Çarbahar limanı) - Əfqanıstan - Türkmənistan -Xəzər - Azərbaycan - Avropa istiqamətində nəzərdə tutulur.Hindistan üçün həm Pakistan, həm də Çinlə müəyyən kommunikasiyalarıinkişaf etdirmyə imkan verən alternativdir. Əsas risk isəƏfqanıstandakı təhlükəsizlik vəziyyətidir. BMT-nin 2025-ci il üzrəqiymətləndirməsinə əsasən, əgər bölgədə sabitlik təmin olunsa, budəhliz ildə 30 milyon tonadək yük daşıya bilər.
Üçüncü perspektiv Cənub Qaz Dəhlizinin genişləndirilməsilayihəsidir. SGC-2 adı ilə tanınan bu təşəbbüs Cənub-Şərqi Avropaya- Serbiya, Macarıstan, Şimali Makedoniya kimi ölkələrə qaz nəqlininartırılmasını hədəfləyir. Layihəyə Avropa Komissiyası və Avropaİnvestisiya Bankı dəstək verir. 2030-cu ilədək həcmin illik 20–25milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır.
Dördüncü müzakirə mərhələsində olan marşrut isə TürkmənistanıCənub Qaz Dəhlizinə birləşdirmək məqsədilə Xəzərin dibi iləçəkilməsi nəzərdə tutulan qaz kəməridir. Rusiya və İran bu layihəyəqarşı çıxır. Lakin potensial baxımından bu kəmərlə ildə 30 milyardkubmetrədək qaz nəql oluna bilər.
Azərbaycan Rusiya və İranı dolanan marşrutların əsas açarırolunu oynamaqdadır. Eyni zamanda, Orta Dəhliz Türkiyə və Çinarasında artan əməkdaşlıq üçün yeni meydançaya çevrilib. Qərb -xüsusilə Avropa İttifaqı və ABŞ - tədarük mənbələrininşaxələndirilməsinə yönəlmiş strategiya çərçivəsində Azərbaycanıəsas tərəfdaş kimi dəstəkləyir. İsrail və ərəb ölkələri də enerjitəhlükəsizliyi və sabit daşımalar baxımından Azərbaycanlaəməkdaşlığı artırırlar. Zəngəzur dəhlizinin işə düşməsi iləNaxçıvan Türkiyəyə çıxış baxımından yeni strateji arteriyayaçevriləcək.
Ölkəmiz təkcə tranzit məkanı deyil, həm də investisiya vəkapital axınları üçün cazibə mərkəzinə çevrilir. Ötən ilAzərbaycanın ərazisindən keçən müxtəlif dəhlizlər üzrə 53 milyontondan çox yük daşınıb. 2015–2025-ci illər ərzində nəqliyyat vəlogistika sahəsinə cəlb olunan xarici sərmayələrin həcmi 18,6milyard ABŞ dollarını keçib. Əsas investorlar sırasında Türkiyə,Çin, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, Böyük Britaniya və Avropa İttifaqıölkələri yer alır.
Ələt limanı isə yeni Avrasiya logistik sisteminin qəlbi kimiçıxış edir. Bu limanın illik yükötürmə qabiliyyəti 25 milyon tonaqədərdir. Liman unikal multimodal platforma rolunu oynayır - dəmiryolu, avtomobil və dəniz daşımalarını birləşdirən mərkəzdir. ƏlətAzad İqtisadi Zonası - Dubay modelinə əsaslanan vergi güzəştləri,gömrük üstünlükləri və sərmayə rejimi ilə fərqlənir. Gələcəkdə havamarşrutlarına və Zəngilanda planlaşdırılan logistik hablarainteqrasiya da nəzərdə tutulur.
Azərbaycan sadəcə nəqliyyat infrastrukturu inşa etmir — o,qitənin iqtisadi gələcəyini layihələndirir.
Ölkəmizinnəqliyyat marşrutları təkcə iqtisadi deyil, həm dəsiyasi və ideoloji silahdır. Zəngəzur dəhlizi bu baxımdanAzərbaycan diplomatiyasının parlaq qələbəsi kimi qiymətləndirilir.Ermənistan artıq açıq şəkildə etiraf edir ki, Azərbaycan olmadanregionda tranzit dəyərini itirir. Zəngəzur təkcə Bakını Naxçıvanladeyil, Türkiyəni də Orta Asiyadakı türklərlə birləşdirir. Bu layihəTürküstan sivilizasiyasının arteriyasıdır və köhnə imperiyalaraçağırışdır.
Eyni zamanda, marşrutlar ətrafında gedən hibrid müharibə dəreallıqdır. Bəlli dövlətlər, qüvvələr və təşkilatlar tərəfindənAzərbaycanı əsas rol sahibi edən bütün layihələrə qarşı sistemliinformasiya kampaniyası aparılır. BTQ, Zəngəzur dəhlizi, Cənub QazDəhlizi, Orta Dəhliz kimi layihələri gözdən salmaq cəhdləritürkdilli coğrafiyanın iqtisadi müstəqilliyini əngəlləməkstrategiyasının tərkib hissəsidir.
Azərbaycan yaxın onilliklərdə Avrasiyanın əsas logistik liderinəçevriləcək. Dünya Bankının 2025-ci ildə dərc etdiyi hesablamalaraəsasən, 2030-cu ildə ölkə ərazisindən keçən tranzit yüklərin həcmi110 milyon tonadək artacaq. 2040-cı ilə qədər Azərbaycan qlobalquru tranzit habları arasında ilk beşlikdə yer alacaq - logistikazəncirlərinin səmərəliliyi və çatdırılma sürətinə görə.
Enerji sahəsində də Azərbaycan yeni mərhələyə qədəm qoyur. TANAPvə TAP vasitəsilə Avropaya qaz ixracı ikiqat artırılacaq. Yeni qazmarşrutları Macarıstan, Serbiya, Şimali Makedoniya, hətta Avstriyavə Almaniyanı da əhatə edə bilər. Avropa Komissiyasının ticarətməsələləri üzrə komissarı Maroş Şefçoviç belə demişdi: “Azərbaycantəkcə qaz təchizatçısı deyil. O, Avropanın enerji davamlılığınıntəminatçısıdır”.
Azərbaycan artıq qlobal logistika sisteminin ayrılmaz hissəsinəçevrilib və yeni Avrasiyanın dayaq sütunlarından biridir. Çin,Hindistan, Yaxın Şərq və Avropanı birləşdirən heç bir marşrutAzərbaycanın iştirakı olmadan dayanıqlı ola bilməz. Bakı təkcəmarşrutlar təqdim etmir - o, limanlardan və dəmir yollarındantutmuş rəqəmsal və enerji hablarına qədər yeni dünyanıninfrastrukturunu qurur. Çin, Türkiyə, Avropa İttifaqı, Körfəzölkələri, Hindistan, Böyük Britaniya və İsrail kimi qlobalgeoiqtisadi oyunçular Azərbaycanın logistik ox olduğunu qəbul edirvə onu dolanmağın mümkünsüzlüyünü anlayırlar.
Dünyanın müxtəlif nöqtələrində münaqişələr yenidən qızışarkən,logistika silaha çevrilir. Və bu geosiyasi oyunda Azərbaycan artıqobyekt yox, subyektdir. O, marşrutların memarı, dəhlizlərinlayihəçisi və tarix kəsişmələrinin sahibi rolunu oynayır. Kimmarşrutları idarə edirsə, qaydaları da o diktə edir. Köhnəimperiyalar ambisiyalarının ağırlığı altında dağılarkən, AzərbaycanXXI əsrin xəritəsini - öz xəritəsini inamla çəkir.
Azərbaycan artıq Şərq ilə Qərb arasında sadəcə körpü deyil. O,elə bir qovşaqdır ki, onsuz hər iki istiqamət qırılır.
