Təhsil Sistemində Qlobal Böhran
Redaksiya-nın araşdırmasına əsasən dünyanın müasir təhsil sistemi ciddi böhran yaşayır. Ənənəvi ali təhsil bir çox gəncə vəd edilən peşəkar karyeranı təmin edə bilmir. Beynəlxalq araşdırmalara görə, gənc nəsil arasında universitet diplomunun dəyərinə inam azalır. Məsələn, JP Morgan Chase bankının rəhbəri Ceymi Daymon bildirib ki, bank artıq əksər vakansiyalar üçün diplom tələbindən imtina edərək namizədlərin bacarıqlarına üstünlük verir. Hətta bankın son hesabatında təcrübəli işçilər üçün vəzifələrin 80%-də ali təhsil tələbinin olmadığı qeyd olunub. Bu tendensiya digər şirkətlərdə də müşahidə edilir – elə son bir ildə şirkətlərin 45%-i müəyyən vakansiyalar üçün diplom şərtini ləğv edib.
Dövlət səviyyəsində də bu problem diqqət mərkəzindədir. ABŞ-da aparılan bir sorğu göstərib ki, işəgötürənlərin dörddə biri 2025-ci ilin sonunadək bəzi iş yerləri üçün ali təhsil tələbindən tamamilə imtina etməyi planlaşdırır. Eyni zamanda, işəgötürənlərin 70%-dən çoxu işçi qəbulunda bakalavr diplomundan daha çox namizədin müvafiq iş təcrübəsinə əhəmiyyət verdiklərini bildirir. Bu dəyişikliklər gənc kadrların gözləntilərinə də təsir edir: bir hesabatda məlum olub ki, gənc nəslin (Gen Z) təmsilçilərinin yarısı aldıqları ali təhsili vaxt və vəsait itkisi hesab edir, çünki əmək bazarında bu diplomlara ehtiyacın azaldığını görürlər. Nəticə etibarilə, formal təhsil ilə real iş həyatı arasındakı uyğunsuzluq qlobal miqyasda açıq hiss olunur.
Məzunlar və Bacarıq Boşluğu
Universitet məzunları ilə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, onların böyük qismi real iş mühitinə hazırlıqsızdır. 18-26 yaş arası gənc məzunların əksəriyyəti hesab edir ki, karyeraya hazırlaşmaq üçün ən vacib amil real iş təcrübəsidir, lakin təəssüf ki, ali təhsildə bu praktiki təcrübə çatışmır. Bir sorğuda gənc məzunlar ali məktəblərdə aşağıdakı üç mühüm komponentin əskik olduğunu vurğulayıblar:
- seçilən peşədə işin əsl mahiyyəti barədə aydın təsəvvürün formalaşması,
- bilavasitə iş mühitində təcrübə qazanmaq (staj və ya praktiki təlimlər)
- sənayedə uğur qazanmış mütəxəssislərlə ünsiyyət, mentorluq imkanları.
Demək, gənclər nəzəri biliklərlə yanaşı, əmək bazarında uğur üçün gərəkli olan təcrübi bacarıqları və peşə mentorluğunu ali məktəbdə əldə edə bilmirlər. Nəticədə, çoxları məzun olduqdan sonra əlavə kurslara və sertifikatlara üz tutur.
Məsələn, informasiya texnologiyaları və ya mühəndislik fakültəsini bitirmiş bir gənc, diplomuna baxmayaraq, konkret praktiki bacarıq qazanmaq üçün Cisco, Microsoft, Oracle kimi şirkətlərin sertifikat proqramlarına qoşulur. Eynilə, menecment və ya biznes ixtisası üzrə ali təhsilli biri yüksək maaşlı vəzifəyə qəbul üçün Layihə İdarəçiliyi üzrə (məsələn, PMP sertifikatı) kurslara yazılır. Bu cür misallar çoxdur və göstərir ki, ali təhsil diplomu təkbaşına peşəkar səriştəlilik göstəricisi deyil. Əksər hallarda işəgötürənlər namizəddən real praktiki təcrübə tələb edir və gənc məzunlar “Səndə təcrübə varmı?” sualı qarşısında aciz qalırlar. Təbii ki, təcrübə olmadıqda “Bizə sən lazım deyilsən” cavabını eşidirlər. Bu, bir tərəfdən gəncləri ümidsizliyə sürükləyir, digər tərəfdən işəgötürənlər də boş vakansiyaları doldura bilməyərək kadr çatışmazlığı yaşayırlar.
Statistikalar da bu uçurumu təsdiqləyir. Məsələn, ABŞ-da 2025-ci ildə ali məktəbi yenicə bitirmiş gənclər arasında rəsmi işsizlik göstəricisi 5% ətrafında olsa da, onların 41%-i aldığı ixtisasa uyğun olmayan, yəni diplom tələb etməyən işlərdə çalışır. Bu tıxalı bacarıq potensialı cəmiyyət üçün də itkidir: minlərlə gənc uzun illər təhsil alsa da, sonda ya işsiz qalır, ya da qeyri-ixtisas işlərində çalışaraq vaxt itirir. Belə vəziyyət həm fərdi səviyyədə məyusluq yaradır, həm də iqtisadiyyat üçün səmərəsizdir.
Peşə Təhsili və İşçi Qüvvəsinin Tələbatı
Modern cəmiyyət təkcə ofis işçilərinə və akademik kadrlara deyil, bütün sahələr üzrə peşəkar işçi qüvvəsinə ehtiyac duyur. Halbuki, indiki təhsil sistemi hamıya eyni akademik yolla irəliləməyi tövsiyə etdiyindən, bir çox vacib sahələrdə peşəkar ustalar yetişmir. Nəticədə, cəmiyyətimizdə “Bəs yaxşı, sürücü, avtomexanik, motor ustası, dönər ustası, kassir, çoban kim olacaq?” sualı ortaya çıxır. Hər kəs universitet bitirib ofis işi arzusunda olduğu halda, gündəlik həyatı təmin edən bu peşələri icra edəcək kadr qıtlığı yaranır.
Bu gün bir çox ölkədə gənclərin peşəkar texniki sahələrə marağı azalmışdır. Bunun səbəbi müəyyən qədər peşə işlərinin cəmiyyətdə “ikinci dərəcəli” hesab edilməsi və ya bu sahələr haqda məlumatın az olmasıdır. Ancaq reallıq göstərir ki, ixtisaslı usta əllər və texniki kadrlar olmadan nə iqtisadiyyat, nə infrastruktur dayanıqlı inkişaf edə bilməz. Məsələn, ABŞ-da son illərin təhlilləri göstərir ki, gənc nəsil arasında bu peşələrə maraq zəifdir – sorğuda Gen Z nəslinin yalnız 38%-i peşə ixtisaslarında yaxşı kariyera imkanları gördüklərini deyiblər. Gənclər bu işlərin prestijini aşağı, maaş perspektivini isə qeyri-müəyyən hesab edirlər. Lakin eyni zamanda, sənayenin özü texniki kadrlara olan tələbatı ödəyə bilmir. Harris Poll tərəfindən aparılmış bir tədqiqatda işəgötürənlər xəbərdarlıq edirlər ki, **“ixtisaslı usta çatışmazlığı artıq nəzəri bir xəbərdarlıq deyil – bu çatışmazlıq sənayeləri elə indi iflic edir”**. Yəni, usta və texnik qıtlığı bir çox sahədə real problemə çevrilib.
Bu problemi çözmək üçün bəzi işəgötürənlər ənənəvi ali təhsil tələbindən vaz keçərək peşə bacarıqlarına malik gəncləri işə almağa yönəlirlər. Çünki şirkətlər üçün əsas məsələ işi bacarıqla yerinə yetirəcək kadr tapmaqdır – bunun üçün həmin şəxsin diplomlu olması şərt deyil. Məsələn, bir çox texniki xidmət, istehsalat müəssisəsi elektrik, mexanik, qaynaqçı kimi vakansiyalara orta ixtisas təhsilli gəncləri məmnuniyyətlə qəbul edir, yetər ki, praktik bacarıqları olsun. Belə olduqda gənclər üçün də alternativ karyera yolları açılır: 4 illik universitet oxuyub işsiz qalmaqdansa, 1-2 illik peşə məktəbi bitirib dərhal əmək bazarına atılmaq cazibədar olmağa başlayır. Hətta bəzi ölkələrdə son dövrlərdə müşahidə edilir ki, gənclərin bir qismi dördillik kollec əvəzinə texniki-peşə təhsilini seçir — bununla onlar həm təhsil xərclərinə qənaət edir, həm də daha tez müddətdə yaxşı maaşlı işə düzəlirlər.
Qlobal Uğurlu Modellər: Almaniya və İsveçrə Nümunəsi
Dünyada peşə təhsili sahəsində uğurlu modellər mövcuddur. Xüsusilə Almaniya və İsveçrə kimi ölkələr gənclərin erkən peşə ixtisası qazanmasına yönələn təhsil sistemi quraraq həm iqtisadi inkişaf əldə etmiş, həm də gənclər arasında işsizliyi minimuma endirmişlər.
Almaniya illərdir tətbiq etdiyi “dual (ikili) təhsil sistemi” ilə tanınır. Bu modelə əsasən, orta məktəbi bitirən şagirdlərin təxminən yarısı universitet əvəzinə peşəkar təhsil yolunu seçir. Dual sistemdə gənclər vaxtlarının bir hissəsini (adətən həftədə 1-2 gün) peşə məktəbində nəzəri və ümumi biliklərə həsr edir, qalan günlərində isə əmək müqaviləsi ilə müəssisələrdə işləyib praktiki təcrübə qazanırlar. Bu cür təhsil təxminən 3 il davam edir və yetkinlik yaşına çatmış gənci tam peşəkar əmək fəaliyyətinə hazırlayır. Statistikaya görə, hər il Almaniyada 1,5 milyona yaxın gənc bu peşəkar təhsil yoluna qoşulur ki, bu da orta təhsilin ikinci pilləsində oxuyanların 48%-i deməkdir. Nəticə etibarilə Almaniyada gənclər arasında işsizlik göstəricisi cəmi ~6% civarındadır – bu, Avropa üzrə ən aşağı göstəricilərdən biridir. Müqayisə üçün, daha çox akademik yönümlü təhsil sistemi olan Fransada gənclər arasında işsizlik 22%-ə qədər yüksəlmişdir. Almaniya nümunəsi göstərir ki, güclü peşə təhsili sistemi gənclərin iş həyatına inteqrasiyasını asanlaşdırır və milli iqtisadiyyat üçün dayanıqlı ixtisaslı işçi kütləsi formalaşdırır.
İsveçrə də oxşar uğurlu modellə tanınır. Bu ölkədə şagirdlər 15-16 yaşlarında ikən karyera yönümlü seçim edirlər və 60%-dən çoxu peşə-ixtisas təhsilini seçir. İsveçrənin peşə təhsili sistemi dünyada “qızıl standart” sayılır. Bu sistem sayəsində gənclər məktəb partasından birbaşa sənaye müəssisələrinə keçid alır, real iş mühitində öyrənir və məzun olduqdan dərhal sonra ixtisaslarına uyğun, yüksək maaşlı iş tapırlar. İsveçrədə peşə təhsili yolu ilə hətta bank işi, IT, sığorta kimi sahələrə də kadr hazırlamaq mümkündür – yəni peşəkar təhsil təkcə ənənəvi sənaye və ustalıq peşələri ilə məhdudlaşmır. Nəticədə, ölkədə gənc işsizliyi çox aşağı səviyyədədir və işəgötürənlər davamlı olaraq keyfiyyətli kadr təminatı əldə edirlər. Bu model o qədər uğurludur ki, digər ölkələr də onu öyrənmək və uyğunlaşdırmaq üçün İsveçrə ilə əməkdaşlıq proqramları həyata keçirir.
Həm Almaniya, həm də İsveçrə modelinin əsas xüsusiyyəti odur ki, peşə təhsili cəmiyyət tərəfindən dəyərli sayılır və “ikinci dərəcəli” yox, normal bir kariyera yolu kimi qəbul olunur. Bu ölkələrdə zavodda mühəndis-texnik və ya ustabaşı olmaq da, ofisdə hüquqşünas və ya həkim olmaq kimi, cəmiyyətdə hörmətli peşə sayılır. Təhsil sistemi elə qurulub ki, peşə məktəbi məzunları da sonradan istəsələr, əlavə təhsil alıb ali məktəbə gedə bilərlər – yəni sistem çevik və keçidlidir. Bütün bunlar gənclərə seçim azadlığı verir və onları öz meyil və qabiliyyətlərinə uyğun sahələrdə peşəkar edir.
Azərbaycanda Təklif Olunan İslahat Modeli
Yuxarıdakı qlobal təcrübələrə və mövcud problemlərə əsaslanaraq, Azərbaycan üçün təhsil sistemində ciddi islahatlara ehtiyac olduğu aydındır. Təklif olunan modelin mahiyyəti odur ki, gənclər erkən yaşdan öz maraq və bacarıqlarına uyğun təhsil trayektoriyasını seçə bilsinlər və əmək bazarına hazırlıqlı daxil olsunlar. Bu baxımdan, mövcud 11 illik ümumi orta təhsil strukturunu yenidən düşünmək olar. Model üzrə:
- 8 illik baza təhsili (məcburi): Hər bir uşaq üçün I- VIII siniflər arası fundamental ümumtəhsil proqramı məcburi olmalıdır. Bu mərhələdə şagirdlərə oxuma-yazma, riyaziyyat, elm əsasları, ana dili, xarici dil, tarix kimi baza biliklər verilir. 8-ci sinfin sonunda onların təməl biliklərə yiyələnməsi və ilkin maraq meyillərinin formalaşması gözlənilir. Bu yaş dövrü (təxminən 14-15 yaş) şagirdin gələcək yönümünü müəyyənləşdirmək üçün yetərli sayıla bilər.
- Akademik Lisey (əlavə 3 il): Əgər şagird həkim, hüquqşünas, mühəndis, müəllim, tarixçi, iqtisadçı kimi ali təhsil tələb edən peşələrə yönəlmək istəyirsə, o zaman 9-11-ci sinifləri əhatə edən akademik lisey mərhələsinə davam edər. Bu pillədə dərslər daha ixtisasyönümlü olacaq – məsələn, təbiət elmlərinə yönələnlər üçün biologiya-kimya, sosial elmlərə yönələnlər üçün genişləndirilmiş tarix-coğrafiya, texniki yönümlülər üçün riyaziyyat-fizika dərsləri dərinləşdirilmiş şəkildə keçirilə bilər. 11-ci sinfi bitirən məzunlar ali məktəblərə hazır vəziyyətdə olacaqlar.
- Peşə Məktəbi (1-2 illik): Əgər şagird 8-ci sinifdən sonra akademik təhsili davam etdirmək istəmirsə, onun üçün alternativ yol peşə təhsili müəssisələri olmalıdır. 15 yaşından etibarən gənclər peşə liseylərinə qəbul olaraq seçdikləri sahə üzrə 1 və ya 2 illik intensiv təlim keçə bilərlər. Məsələn, avtoservis ustalığı, elektrik montajçısı, aşpaz, mühasib köməkçisi, kompüter texnoloqu, kənd təsərrüfatı texniki, dərzi, kosmetoloq, sürücülük və logistika kimi yüzlərlə praktik ixtisas üzrə proqramlar təşkil oluna bilər. Təhsil müddəti ixtisasın tələblərinə görə dəyişəcək (1 ildən 3 ilə qədər də ola bilər). Bu peşə məktəblərində tədris proqramı birbaşa praktik bacarıqların öyrədilməsinə yönələcək və imkan daxilində hər bir tələbə son ilində real müəssisədə staj keçəcək. Beləliklə, gənc 16-18 yaşa çatanda artıq əlində həm peşə attestatı, həm də müəyyən real iş təcrübəsi olacaq.
- Universitet (Ali təhsil): Universitetlər bu modeldə daha yüksək pillə kimi mövcudluğunu davam etdirir, lakin yalnız akademik biliyi dərinləşdirmək və elmi-tədqiqat yönümlü karyera qurmaq istəyənlər üçün əsas seçim olur. Yəni, universitetə artıq həqiqətən ehtiyac duyan, seçdiyi sahənin nəzəri əsaslarını dərindən öyrənib mühəndis, həkim, hüquqşünas, alim, müəllim və s. peşə sahibi olmaq istəyənlər gedir. Universitetdən məzun olduqdan sonra da magistratura, doktorantura pillələri yalnız akademik və elmi karyerada irəliləmək (məsələn, alim, professor, tədqiqatçı olmaq) istəyənlər üçündür. Beləliklə, universitet təhsili kütləvi şəkildə “hər kəsin keçməli olduğu yol” imicindən çıxaraq, xüsusi məqsədli bir mərhələyə çevrilir. Bu da ali təhsilin keyfiyyətini yüksəldəcək, çünki auditoriyada həqiqətən motivasiyalı və seçdiyi sahədə çalışmaq niyyəti daşıyan tələbələr olacaq.
Bu modelin tətbiqi üçün müəyyən hüquqi və institusional dəyişikliklər gərəkdir. Əvvəla, peşə təhsili infrastrukturunu gücləndirmək lazımdır. Azərbaycanda son illərdə Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin fəaliyyətə başlaması və bir neçə müasir peşə məktəbinin açılması müsbət haldır, lakin bu sahə hələ də çox zəifdir. Ölkə üzrə müxtəlif regionlarda sənayenin və yerli iqtisadiyyatın tələblərinə uyğun peşə təhsil mərkəzləri qurulmalıdır. Məsələn, kənd təsərrüfatının üstün olduğu bölgələrdə agro-peşə məktəbləri, sənaye şəhərlərində texniki-peşə liseyləri, turizm bölgələrində xidmət sahəsi üzrə peşə kursları inkişaf etdirilməlidir. Bu mərkəzlər işəgötürənlərlə sıx əlaqədə olmalı, kurikulumlar real sektorun ehtiyaclarına uyğun tərtib edilməlidir.
Digər tərəfdən, normativ baza da uyğunlaşmalıdır. Hazırda Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, 9 illik baza təhsili (tam orta məktəbin I-IX sinifləri) icbaridir. Təklif olunan modeldə bunu 8 ilə endirmək olar, yaxud 9-cu sinfi baza hissəyə daxil edib 10-11-ci sinifləri yalnız akademik lisey kimi təşkil etmək olar – bu, texniki detaldır. Əsas prinsip ondan ibarətdir ki, məcburi ümumi təhsilin ardından gənclərə seçmək imkanı verilsin. Həmçinin, hazırda ölkədə 16 yaşdan şəxsiyyət vəsiqəsi alan gənc artıq rəsmi əmək fəaliyyəti göstərə və fərdi sahibkar kimi VÖEN (vergi ödəyicisi qeydiyyat nömrəsi) ala bilər. Bunun prosedurları daha da asanlaşdırılaraq gənclərin erkən yaşda kiçik biznesə atılması təşviq edilməlidir. Məsələn, 16 yaşına çatmış bir gəncin kiçik sahibkarlıqla məşğul olması (ferma açması, xidmət göstərməsi və s.) üçün hüquqi maneələr minimuma endirilməlidir. Əgər mövcud qanunlar bunu tam dəstəkləmirsə, müvafiq islahat aparılıb bu imkan yaradılmalıdır.
Təcrübə və Tədrisin Birləşdirilməsi
Təhsil sisteminin uğurlu olması üçün təkcə struktur dəyişiklikləri deyil, həm də tədrisin məzmunu və metodikası yenilənməlidir. Hazırda ali məktəblər üçün dərslik yazan müəllimlərin və professorların bir qisminin sənayedə real təcrübəsi yoxdur – onlar uzun illər akademiyada qalıb, ancaq nəzəriyyə ilə məşğul olublar. Nəticədə, tədris materialları ilə əmək bazarının tələbləri arasında uyğunsuzluq yaranır. Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün bir neçə addım atıla bilər:
- Müəllimlərin Sənaye Təcrübəsi: Ali və orta ixtisas məktəblərində dərs deyən müəllimlərin mütəmadi olaraq seçdikləri sahə üzrə sənaye müəssisələrində təcrübə keçməsi təşviq olunmalıdır. Məsələn, IT üzrə dərs deyən müəllim hər il müəyyən müddət real bir şirkətdə staj keçib yeni texnologiyaları öyrənə bilər. Bu, onun dərsində daha aktual bilikləri ötürməsinə kömək edər.
- Dəvət olunmuş mütəxəssislər: Təhsil ocaqları vaxtaşırı öz sahəsində nailiyyət qazanmış peşəkarları, iş adamlarını, mütəxəssisləri seminar və ya ustad dərsləri üçün tələbələrlə görüşə dəvət etməlidir. Məsələn, universitetin iqtisadiyyat fakültəsində uğurlu bir sahibkarın, tibb fakültəsində tanınmış bir cərrahın, peşə məktəbində məşhur aşpazın, avtomexanik ustanın, IT şirkət rəhbərinin tələbələrlə görüşü təşkil oluna bilər. Belə görüşlər tələbələrə motivasiya verməklə yanaşı, onlara real iş mühitinin tələbləri barədə məlumat verir. Aparılan sorğularda tələbələr qeyd edirlər ki, ali təhsildə “sənaye peşəkarları ilə keyfiyyətli vaxt keçirmək” imkanları çox məhduddur – bu boşluğu doldurmaq lazımdır.
- Praktiki layihələr və stajlar: Həm orta, həm ali təhsildə nəzəriyyə maksimum dərəcədə praktik layihələrlə əlaqələndirilməlidir. Məsələn, məktəblərdə qrup halında real problemlərin həlli üzrə kiçik layihələr (STEM layihələri, sosial layihələr və s.) həyata keçirilsin. Ali məktəblərdə hər semestr tələbələrin seçdiyi sahəyə aid şirkətlərdə qısamüddətli staj proqramları məcburi olsun. “Universiteti bitirib praktikaya yenidən sıfırdan başlamaq” paradoksu aradan qalxmalıdır – tələbə hələ təhsil müddətində bir neçə yerdə iş təcrübəsi əldə etmiş olmalıdır ki, məzun olanda CV-sində real təcrübə görünsün. Hazırda bir çox gənc məzun təcrübəsizlik üzündən işə girə bilmir; bu problemin ən effektiv həlli onlara təhsil vaxtında praktika qazandırmaqdır.
- Kurikuluma bazar yönlü fənlərin daxil edilməsi: Ənənəvi dərsliklərlə yanaşı, yeni yaranan sahələrə dair (məsələn, rəqəmsal marketinq, proqramlaşdırma, startap idarəçiliyi, süni intellekt əsasları, robotexnika, layihə idarəetməsi, biznes etikası və s.) modul fənlər tədris proqramlarına salınmalıdır. Bu fənlər qısamüddətli sertifikat proqramları şəklində də ola bilər ki, tələbələr əlavə bacarıq əldə etsin. Burada da sənayenin ehtiyacları diqqətlə öyrənilib proqrama daxil edilməlidir.
Gözlənilən Faydalar və Nəticələr
Yuxarıda təsvir edilən islahatlar kompleks şəkildə həyata keçirilsə, ölkə üzrə bir sıra müsbət nəticələr əldə oluna bilər:
- İşsizliyin Azalması: Gənclər məktəbi bitirər-bitirməz əmək bazarına atıla biləcək bilik və bacarıqlara sahib olacaqlar. Bu, xüsusilə gənclər arasında işsizliyin kəskin azalmasına gətirib çıxaracaq. Almaniya və İsveçrə kimi nümunələr göstərir ki, güclü peşə hazırlığı sistemi gənclər arasında işsizliyi 5-10% səviyyəsinə qədər endirə bilər.
- Bütün Sahələr üzrə Kadrlara Tələbatın Ödənilməsi: İqtisadiyyatın yalnız ofis işçiləri deyil, həm də texnik, usta, xidmət personalı, kənd təsərrüfatı işçisi, sürücü, ustabaşı, operator kimi minlərlə müxtəlif peşə sahibinə ehtiyacı var. Peşə məktəblərinin inkişafı bu boşluğu dolduracaq, bazarın tələb etdiyi kadrlı kadr açığını qapadacaq. Nəticədə, xaricdən işçi qüvvəsi gətirmək və ya müəyyən xidmətlərin çatışmazlığı problemi azalacaq.
- Kadrlara Uyğun Yerləşmə (Underemployment) Probleminin həlli: Hazırda ali təhsilli gənclərin çoxu ixtisasına uyğun olmayan aşağı vəzifələrdə işləmək məcburiyyətində qalır (bu, “underemployment” deyilən problemdir). Yeni sistemdə isə hər kəs öz seçiminə və bacarığına uyğun sahədə təhsil alıb həmin sahədə işə girəcək. Bu da insan kapitalından səmərəli istifadəyə gətirib çıxaracaq.
- Sürətli Karyera və Gəlir İmkanları: Peşə təhsili alan gənc 18 yaşına çatmamış artıq iş təcrübəsi qazanır və əmək bazarında dəyərli kadr olur. O, həmyaşıdları universitet partasında oxuduğu illərdə əmək bazarında 3-5 illik təcrübə toplamağa və gəlir əldə etməyə başlayır. Məsələn, 16 yaşından 3 qoyun alıb heyvandarlığa başlayan bir gənc, 5-10 il ərzində öz təsərrüfatını genişləndirib ciddi qazanc əldə edə bilər. Halbuki eyni dövrdə universitet bitirən bir gənc hələ yeni iş axtarışına başlayır və ya aşağı maaşla təcrübə toplayır. Yəni, doğru istiqamət seçildikdə, erkən peşə fəaliyyəti gəncin maddi vəziyyətini xeyli önə çıxara bilər. Bu yolla gənclər arasında bir nüfuzlu meyar da dəyişəcək – təkcə “diplomun var mı?” yox, “nə bacarırsan?” sualı ön plana çıxacaq.
- Sahibkarlığın və İnnovasiyanın İnkişafı: Gənclərin erkən yaşda peşəkar həyata atılması onlarda müstəqillik və təşəbbüskarlıq ruhunu gücləndirəcək. Erkən yaşda VÖEN alıb öz kiçik biznesini quran, xidmət göstərən, məhsul istehsal edən gənclərin sayı artacaq. Bu isə ölkədə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını sürətləndirəcək, yeni innovativ fikirlərin ortaya çıxmasına zəmin yaradacaq.
- Əməkhaqlarının və Yaşayış Səviyyəsinin Artımı: Peşəkar bacarıqlara sahib işçilər əmək bazarında daha yüksək maaş tələb edə bilirlər. Xüsusən də müəyyən sahələrdə usta çatışmazlığı problemini həll etdikcə, o sahələrdə məhsuldarlıq artacaq və işçilərin maaşlarının yüksəlməsi üçün şərait yaranacaq. Uzunmüddətli perspektivdə bu, əhalinin ümumi gəlir səviyyəsinin artmasına gətirər. İnsanlar aldıqları maaşla daha təminatlı həyat sürə bildikcə, bu həm də sosial rifaha müsbət təsir edəcək.
- Sosial Sabitlik və Demoqrafik Təsirlər: Gənclərin işsizlik problemindən xilas olması, hər kəsin cəmiyyətə faydalı peşə ilə məşğul olması sosial gərginliyi azaldacaq. İşsizliyin yüksək olduğu cəmiyyətlərdə müşahidə edilən mühacirət, sosial narazılıq, cinayətkarlıq kimi problemlər də müvafiq olaraq azalacaq. Əmək bazarında uğur qazanan gənclər gələcək haqqında daha nikbin olurlar. Onların maddi təminatı yaxşılaşdıqca, ailə qurmaq və uşaqlar sahibi olmaq barədə qərarları da müsbət istiqamətdə dəyişə bilər. Yəni, dolayısı ilə bu islahatlar ölkədə demoqrafik duruma da müsbət təsir göstərə bilər – gənclər xaricə üz tutmaq əvəzinə ölkədə qalıb işləməyi və ailə qurmağı üstün tuta bilərlər. Beləliklə, uzun illər sonra təhsil sisteminə yatırılan bu investisiya ölkənin həm iqtisadi, həm də demoqrafik inkişafına xidmət etmiş olacaq.
Nəticə
Yekun olaraq, müasir təhsil sisteminin çatışmazlıqları Azərbaycanda da ciddi islahat zərurəti doğurur. Dünyada gedən trendlər göstərir ki, əmək bazarı diplomdan çox bacarığa dəyər verməyə başlayıb. Gənclərin uğurlu gələcəyini təmin etmək üçün təhsilimizi əmək bazarının reallıqlarına uyğunlaşdırmalıyıq. Burada təqdim olunan model – 8 illik baza təhsili, ardından akademik və ya peşə yönümünün seçilməsi, ali təhsilin məqsədəyönlü şəkildə davam etdirilməsi – ölkəmizin mövcud şəraitinə uyğunlaşdırılıb həyata keçirilə bilər. Əlbəttə, hər bir islahat kimi, bunun da uğuru detallı planlama və icraya bağlı olacaq. Lakin ən önəmlisi, cəmiyyət olaraq təhsil barədə düşüncəmizi dəyişməliyik: hər bir peşə dəyərlidir, hər bir bacarıq önəmlidir. Sürücüdən cərraha, çobandan mühəndisə qədər bütün sahələrdə savadlı və peşəkar insanların yetişməsi üçün təhsil sistemimiz çevik, çoxşaxəli və praktiki yönümlü olmalıdır. Bu cür fundamental dəyişikliklər etmək asan olmasa da, uzun müddətli perspektivdə Azərbaycan gənclərinin daha parlaq gələcəyinə və ölkəmizin davamlı inkişafına böyük töhfə verəcəkdir.
Ədəbiyyat və İstinadlar:
LinkedIn – V. Phillips (2023). “İsveçrədə peşə təhsili: Qızıl standart” – İsveçrədə şagirdlərin 60%-nin peşə yönümünü seçməsi barədə məlumat.
Daymon, C. (2024). “Bacarıqlar diplomdan daha önəmlidir” – JPMorgan Chase şirkətinin ali təhsil tələbindən imtina siyasəti. (CNBC reportajı əsasında)
Higher Ed Dive (2022). “Gənc məzunlar real iş bacarıqlarının çatışmadığını deyirlər” – Multiverse sorğusunun nəticələri.
Higher Ed Dive (2025). “Şirkətlərin 25%-i diplom tələblərini ləğv edir” – Resume Templates hesabatı, işəgötürənlər arasında sorğu.
New York Fed (2025). “Yeni məzunlar üçün əmək bazarı göstəriciləri” – ali təhsilli gənclər arasında ixtisasdan kənar məşğulluq statistikası.
Facilities Dive (2025). “Gənclər və peşəkar ustalar: Yanlış təsəvvürlər” – Harris Poll nəticələri və ustalığa tələbat haqqında hesabat.
GIS Reports (2018). “Almaniya və Fransa: Peşə təhsilinin dərsləri” – Almaniyada dual təhsil sistemi və gənc işsizliyi statistikası.
Hazırladı: Redaksiya, Fərid Əlizadə
