Qiyabi məhkəmə — proses iştirakçılarından birinin, xüsusilə cavabdehin və ya təqsirləndirilən şəxsin iştirak etmədiyi halda, onun barəsində məhkəmə araşdırmasının aparılması və qərar qəbul edilməsidir. Bu institut məhkəmə icraatının lüzumsuz uzanmasının qarşısını almaq, prosesi təminat altına almaq və qanunun aliliyini qorumaq məqsədi daşıyır. Qiyabi məhkəmə qaydasında işə baxılması, əsasən mülki, inzibati və bəzi hallarda cinayət prosesləri zamanı tətbiq edilir. Tətbiq olunması üçün konkret şərtlər və hüquqi mexanizmlər Azərbaycan qanunvericiliyində ətraflı tənzimlənmişdir.
Mülki Prosessual Məcəlləyə əsasən, əgər cavabdeh məhkəməyə çağırıldığı halda üzrlü səbəb olmadan gəlmirsə və məhkəməyə gəlməməsinin səbəblərini də əsaslandırmırsa, məhkəmə onun iştirakı olmadan — yəni qiyabi qaydada işə baxa bilər. Bu zaman iddiaçının təqdim etdiyi sübutlar əsasında qərar çıxarılır və cavabdehin hüquqları məhdudlaşdırılmadan onun üçün qərardan şikayət vermək və ya onun ləğvini tələb etmək imkanı saxlanılır. Qiyabi icraat ədalətli məhkəmə prinsipinə xələl gətirmədən tərəflər arasında prosessual balansın təmin olunmasına yönəlib.
Cinayət prosesi kontekstində isə qiyabi məhkəmə daha ciddi hüquqi prosedurlarla əhatələnir. Cinayət Prosessual Məcəlləyə əsasən, təqsirləndirilən şəxs istintaqdan və ya məhkəmədən gizlənirsə, barəsində axtarış elan olunarsa və uzun müddət ərzində onun yeri müəyyən edilə bilməzsə, müəyyən hallarda məhkəmə onun iştirakı olmadan cinayət işinə baxa bilər. Lakin bu, yalnız xüsusi hallarda xüsusilə ağır və ya xüsusilə ağır cinayətlər törətmiş şəxslərə münasibətdə tətbiq edilir. Təqsirləndirilən şəxsin hüquqlarının qorunması məqsədilə ona müdafiəçi təyin edilir və vəkilin iştirakı məcburidir. Bu halda təqsirləndirilən şəxsin hüquqları onun iştirakı olmadan müdafiə olunur.
Qiyabi qaydada hökm yalnız təqsirləndirilən şəxsin məhkəmə qarşısına çıxması mümkün olmayan hallarda çıxarıla bilər. Bu, əsasən terrorçuluq, dövlətə qarşı cinayətlər, qəsdən adam öldürmə və oxşar cinayətlərə görə təqsirləndirilən, lakin gizlənən şəxslərlə bağlı tətbiq edilir. Bu halda onların barəsində beynəlxalq axtarış elan olunur, lakin uzun müddət ərzində nəticə əldə olunmadıqda, dövlətin hüquqi maraqlarını qorumaq üçün məhkəmə qiyabi qaydada hökm çıxara bilər. Lakin bu qərar təqsirləndirilən şəxs saxlandıqdan və ya könüllü şəkildə məhkəmə qarşısına çıxdıqdan sonra yenidən baxıla bilər və onun müdafiə hüquqları tam təmin olunur. Qiyabi cinayət təqibi ictimai təhlükəsizlik baxımından əhəmiyyətli vasitə hesab edilir. Bu yanaşma həm də cinayətkarların cəzasız qalmasının qarşısını almağa, dövlətin cəzalandırma funksiyasının həyata keçirilməsinə və hüquq mühafizə orqanlarının fəaliyyətinin effektivliyinin artırılmasına xidmət edir. Eyni zamanda, bu prosedur beynəlxalq hüquqla da uyğunlaşdırılıb. Bəzi hallarda beynəlxalq məhkəmələr, məsələn, Haaqa tribunalı və ya digər beynəlxalq cinayət məhkəmələri də qiyabi hökmlər çıxarmağa icazə verir, əgər təqsirləndirilən şəxs gizlənir və məhkəmə qarşısına çıxmaqdan yayınırsa.
Nəticə etibarilə, qiyabi məhkəmə hüquqi sistemin çevikliyini və funksional imkanlarını artıran bir vasitədir. Mülki və cinayət icraatlarında tətbiq olunduqda, bu institut hüquqi balansı qoruyaraq həm vətəndaşların hüquqlarını, həm də cəmiyyətin təhlükəsizliyini təmin edir. Qiyabi qərarlar məhkəmə sisteminin yükünü yüngülləşdirməklə yanaşı, hüquqi məsuliyyətin təxirə salınmasının qarşısını alır və hüququn ədalətli şəkildə icrasını təmin edir.
Əli İbrahimov, hüquqşünas
