Tam 81 il öncə - 1 avqust 1944-cü ildə Varşavada üsyan başlayıb. Tarixdə Varşava Üsyanı kimi qalan oyanış II Dünya Müharibəsinin əsas əməliyyatlarından biri olub, Polşa Armiya Krajova (Xalq Ordusu) bölmələri tərəfindən Varşavanı alman işğalından azad etmək üçün həyata keçirilib.
Hafta.az-ın yazdığına görə, Varşava üsyanı Polşa tarixində ən böyük şəhər döyüşü idi. 1944-cü il avqustun 1-də başlayıb, 63 gün davam edib. Varşava üsyanı Polşa tarixində ən yaxşı təsvir edilən və araşdırılan hadisələrdən biridir. Bu üsyan haqqında çox danışılsa da, beynəlxalq ictimaiyyət hələ də geniş məlumata malik deyil. Ona görə də, üsyan haqqında Azərbaycan oxucusuna qısa məlumat verməyə çalışacağıq:
Daxili Ordu komandiri general Tadeuş Komorovskinin "Bor" əmri ilə Varşava üsyanı 1 avqust 1944-cü ildə saat 17:00-da "W-saat" adlanan vaxtda başlayıb. Məqsədi Qırmızı Ordu girməzdən əvvəl paytaxtı alman işğalından azad etmək idi. Daxili Ordu və Polşa Dərindövlət orqanları özlərini üzə çıxarmaq və Polşa Milli Azadlıq Komitəsinə ev sahibi kimi (müstəqil Polşa Respublikasının yeganə hüquqi orqanı kimi) təqdim etmək niyyətində idilər.
Varşava üsyanının başlandığı gün Daxili Ordunun Varşava dairəsi və onun tabeliyində olan Kediv (Daxili Ordu Qərargahının Diversiya İdarəsi) 58 mindən çox əsgəri olsa da, ilk vaxtlar alman işğalçılara qarşı silahlı müqavimətdə 25-37 min nəfər iştirak edirdi. Çünki yeraltı hərəkətə görə hamı vaxtında toplaşma məntəqələrinə çata, gizləndiyi yerlərdən və anbarlardan silah götürə bilməyib. Varşavadan kənardan Daxili Ordu hissələrinin onsuz da mübarizə aparan şəhərin köməyinə gəlməsi halları məlumdur. Məsələn, 1944-cü il avqustun 15-dən 16-na keçən gecə və avqustun 19-na keçən gecə Polşa partizanları və Ciçociemni (Səssiz Qeyb) Kampinos meşəsindən Zoliborza çatıblar. 1944-cü il avqustun 18-dən 19-na keçən gecə Daxili Ordu bölmələri Kabacki meşəsi və Çoynov meşələrini keçərək Vilanov vasitəsilə Sadibaya gəlib.
Üsyançı qüvvələrin gündəlik gücünün 25 minlə 28 min arasında olduğu təxmin edilir. Ağır itkilərə baxmayaraq, yeni könüllülər üsyançıların sıralarına qoşulmağa davam edirdilər. “Varşava üsyanının böyük təsvirli ensiklopediyası” üzərində iş zamanı qiyamın əsgərləri kimi tanınan 48183 nəfər haqqında məlumat toplanıb. Ancaq hamı eyni vaxtda döyüşməyib. Əsgərlərin 14 faizinin iştirak etdiyi qiyama kişilərdən başqa qadınlar da qatılıb. Ən gənc iştirakçı, kod adı "Tigris" olan Jerzi Şulsun 10 yaşı olub (üsyanda uşaq və gənclərin iştirakı 1983-cü ildə açılan Kiçik Üsyançı abidəsi ilə qeyd olunur).
Üsyançıların əksəriyyəti Daxili Ordunun əsgərləri idi. Polşa Xalq Ordusu, Milli Silahlı Qüvvələr və az sayda Yəhudi Döyüş Təşkilatı üzvləri (Varşava Gettosu üsyanı yatırıldıqdan sonra gizləndilər) daxil olmaqla, müstəqillik tərəfdarı olan digər silahlı qüvvələrin üzvləri də üsyana qoşuldular.
Varşava üsyanında həmçinin Xalq Ordusunun 1656 əsgəri və artıq müqavimətdə iştirak etmiş və ya onunla əlaqə saxlayan çoxlu Mavi Polis (Alman komandanlığı altında Ümumi Hökumətdə fəaliyyət göstərən Polşa uniformalı polis) iştirak edirdi. Daxili Ordu əsgərlərinin vahid forması yox idi. Onlar mülki geyimdə döyüşürdülər və ya alman geyimlərini geyinirdilər. Üsyançılar düşmənlərindən qollarına bağladıqları ağ və qırmızı lentlə, papaqlarındakı qartalları, yaxalıqları və ləvazimatları ilə fərqlənirdilər. Üsyançıların döyüşü xüsusilə silah və sursat çatışmazlığı səbəbindən çətin keçib.
1 avqust 1944-cü ildə əsgərlərin cəmi 2500 tapançası, 1475 tüfəngi, 420 avtomatı, 94 yüngül pulemyotu və 20 ağır pulemyotu olub. Onlarda həm də Daxili Ordunun özləri tərəfindən istehsal etdiyi silahlar var idi: fişənglər, yandırıcı butulkalar, "Błyskawica" tapançaları və qumbaralar ("Sidolówka" və "Filipinka"). Bütün bunların sayı iyirmi mindən çox olmayıb, yalnız bir neçə min adamın silahlanmasına bəs edib. Silah və sursatlar düşməndən ələ keçirildi və ya Müttəfiqlər tərəfindən havadan atılmaqla çatdırılırdı. Bununla belə, üsyançılar Luftvaffe və Vehrmacht artilleriyasının bombardmanlarına qarşı müdafiəsiz qalıblar.
Üsyan gənclərin üsyanı idi. Əsgərlərin əksəriyyəti işğal dövründə yetkinlik yaşına çatmışdılar. Azyaşlı əsgərlər də döyüşürdülər. Gənclər Skaut Sahə Postunda, yeniyetmə qızlar rabitəçi və həkim kimi xidmət edirdilər, yaşlı kişilər isə cəbhə xəttində əllərində silahla döyüşürdülər.
Üsyançıların yalnız 40 faizi tam döyüş hazırlığı almışdı, əksəriyyəti gənc yaşlarına görə (üsyançıların 65 faizi 25 yaşdan kiçik olub) müharibə başlayana qədər hərbi hazırlığı başa vurmağa vaxt tapmamışdı. Hazırlığı bitərənlər isə əldə etdikləri bacarıqlardan lazımi şəkildə istifadə edə bilmirdilər, çünki şəhər döyüşləri təlim meydançalarında və ya 1939-cu il kampaniyasındakı manevrlərdən fərqli tələblər qoyurdu. Buna görə də hərbi hazırlığın səviyyəsi müxtəlif idi.
Qadınlar üsyan başlamazdan xeyli əvvəl müqavimətdə iştirak etdikləri üçün onların 1944-cü il üsyanında iştirakı təbii görünürdü. Üsyan zamanı onlar həkim, tibb bacısı, sanitar kimi şəxsi heyətin təxminən 70-80 faizini təşkil edirdilər və həm də sadəcə əlaqələndirici vəzifələrində deyil, ön cəbhədə, kanalizasiyalarda bələdçi kimi xidmət edirdilər.
Bir neçə gün davam etməsi planlaşdırılan qiyam 63 günlük döyüşlərdən sonra oktyabrın 3-də süqut edib. Nəticədə 16 minlə 18 min arasında Daxili Ordu əsgəri və 180 min nəfər civarında mülki şəxs həlak olub. Üsyan süqut etdikdən sonra Varşava almanlar tərəfindən tamamilə dağıdılıb.
Üsyan hərbi cəhətdən məğlubiyyətlə başa çatsa da, bunun çox böyük siyasi əhəmiyyəti var idi. Üsyana başlamaqla polyaklar müstəqilliklərini bərpa etmək və saxlamaq istəklərini nümayiş etdiriblər. Bu müstəqillik üsyanının iştirakçısı və əfsanəvi “Varşavadan olan kuryer” Yan Novak-Jeziorańskinin müharibədən sonra yazdığı kimi, “mübarizə əbəs yerə getmədi” və Varşava üsyanı “Polşa dövlətinin vassal olmasına baxmayaraq, özünün fərqli xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamasını təmin edib.
