İnsan beyninin imkanları uzun müddət dəyişməz hesab olunurdu. Alimlər düşünürdülər ki, yetkin insan beyninin əsas quruluşu sabitdir, yəni uşaqlıqda yaranan sinir əlaqələri əsasən dəyişməz qalır. Lakin zaman keçdikcə aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, bu fikir öz etibarlılığını itirir.
HİT.az-ın xəbərinə görə, indi artıq qəbul edilir ki, beynimiz düşündüyümüzdən daha elastik, dəyişikliyə açıq və dinamik bir quruluşa malikdir. Bu elastiklik təkcə beynin yeni şeylər öyrənmə qabiliyyəti ilə bağlı deyil. Eyni zamanda bu, onun öz-özünü tənzimləməsi və lazım olduqda bəzi hissələrindən xilas olma qabiliyyəti ilə də birbaşa əlaqəlidir. Üstəlik, bu "xilas olma" prosesi düşünüləndən daha radikaldır: Beyn vaxtaşırı öz hüceyrə və əlaqələrini sözün əsl mənasında məhv edir.
Bədənimizdə çoxlu həyati proseslərin əsasını təşkil edən fagositoz, hüceyrələrin zərərli və ya artıq işləməyən strukturları udub məhv etməsini təmin edən mexanizmdir. İmmun sistemimiz bu prosesə tez-tez müraciət edir: ağ qan hüceyrələri basqın edən bakteriya və ya virusları fagositoz edərək orqanizmi qoruyur. Amma bu proses təkcə xəstəlik vaxtı deyil, həm də beynin öz daxilində daim davam edir.
Beyndə baş verən fagositozun əsas məqsədi sistemin düzgün işləməsini təmin etməkdir. Çünki beynin normal fəaliyyəti zamanı çoxlu tullantı maddələr yaranır. Hüceyrə səviyyəsində yaranan bu "dağıntı" vaxtında təmizlənməsə, yığılıb işləməyə mane ola bilər. Buna görə də, evdə müntəzəm təmizlik aparılması kimi, beynin də daxilində fasiləsiz bir baxım prosesi həyata keçirməsi lazımdır.
Beyin enerji baxımından orqanizmin ən tələbkar orqanlarından biridir. Təkcə əsas funksiyalarını yerinə yetirərkən belə, mövcud enerji ehtiyatlarının təxminən üçdə birini istifadə edir. Bu sıx istehlak hüceyrələr arasında daimi informasiya ötürülməsi, kimyəvi siqnalların ötürülməsi və strukturu dəyişikliklərin baş verməsi deməkdir. Bu da özü ilə artıq maddələri, istifadə olunmayan sinapsları və zamanla funksiyasını itirən hüceyrələri gətirir.
Yuxu zamanı bu təmizlik fəaliyyətləri daha sıx şəkildə baş verir. Yuxu haqqında olan çoxlu nəzəriyyələrdən biri də ondan ibarətdir ki, beyin bu dövrü bir növ "gecə növbəsi" kimi istifadə edir: gün ərzində yığılan sinir tullantıları yuxu zamanı fagositik hüceyrələr tərəfindən aradan qaldırılır.
Fagositoz təkcə təmizlik üçün deyil, inkişaf prosesində də əsas rol oynayır. Xüsusilə yeniyetməlik dövrünə qədəm qoyulduqda, "sinaptik kəsmə" adlanan proses başlayır. Bu dövrdə uşaqlıqda yaranan və artıq aktiv istifadə olunmayan sinir əlaqələri müəyyən edilib sistemdən çıxarılır. Bu həm enerjiyə qənaət edir, həm də beynin daha səmərəli işləməsinə imkan verir. Yəni beyin istifadə olunmayan yolları bağlayır və resurslarını daha vacib vəzifələrə yönəldir.
Bu proses təkcə təmizlik deyil, eyni zamanda yenidən qurulmadır. Beyn lazımsız əlaqələri aradan qaldıraraq idrak qabiliyyətini daha diqqətli və effektiv edir.
Beyin haqqında ən təəccüblü həqiqətlərdən biri onun statik deyil, daim forma dəyişən, özünü yeniləyən və lazım olduqda öz strukturlarını fəda edə bilən bir orqan olmasıdır. Onun elastikliyinin və uyğunlaşma qabiliyyətinin mənbəyi də buradadır. Amma bu elastiklik təkcə yeni şeylər öyrənmək qabiliyyəti ilə deyil, eyni zamanda köhnəni tərk etmək cəsarəti ilə mümkün olur.
Samir
