Azərbaycan dilinin dövlətçilikdəki funksional rolu
Azərbaycan dili bu gün yalnız bir ünsiyyət vasitəsi və ya milli atribut deyil, həm də geosiyasi güc, mədəniyyət daşıyıcısı və informasiya əsrinin strateji resurslarından biridir. Tarixi köklərinə söykənən, müasir tələblərə cavab verən və geniş sosial funksiyaya malik olan Azərbaycan dili regionda və türk dünyasında yeni bir güc mərkəzi kimi çıxış edir. Bu dil həm dövlətin daxili idarəetmə sistemində, həm də beynəlxalq aləmdə öz varlığını siyasi, mədəni və texnoloji səviyyədə təsdiq edən canlı və dinamik bir sistemə çevrilmişdir. XXI əsr yeni çağırışlarla, o cümlədən informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı və qloballaşmanın təsirləri ilə yadda qalır. Belə bir şəraitdə dil sadəcə mədəni dəyər deyil, həm də yumşaq gücün (soft power) əsas alətlərindən biri kimi çıxış edir. Azərbaycan dili bu konteksdə yalnız milli identitetin qorunması vasitəsi deyil, həm də regionda geokultural təsir imkanlarının genişləndirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu səbəbdən, dilə münasibət sırf mədəniyyət kontekstindən çıxarılmalı, onu dövlətin strateji təhlükəsizliyi, siyasi sabitliyi və beynəlxalq imicinin mühüm dayağı kimi dəyərləndirmək lazımdır. Azərbaycan dilinin geosiyasi əhəmiyyəti ilk növbədə onun strateji məkan olan Cənubi Qafqazda aparıcı dövlət dili kimi çıxış etməsi ilə ölçülür. Regionun üç ölkəsindən biri olan Azərbaycanın dövlət dili olaraq öz dilinə malik olması, dövlət idarəçiliyindən tutmuş hərbi sistemə qədər bütün sferalarda bu dilin istifadə olunması onun ərazi bütövlüyünün, suverenliyinin və milli dövlətçiliyinin qorunmasında əsas alətə çevrilmişdir. Dil bu mənada ölkənin təhlükəsizlik arxitekturasının tərkib hissəsidir. Bundan başqa, Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsub olması səbəbilə böyük bir geolinqvistik məkanla – türk dünyası ilə ortaq bazaya malikdir. Bu gün Türkiyə, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan və digər türk dövlətləri ilə olan dil yaxınlığı, ortaq leksik fond və mədəni paralellər sayəsində Azərbaycan dili yalnız milli deyil, ümumtürk identitetinin də daşıyıcısına çevrilmişdir. 2021-ci ildə imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi və 2022-ci ildə Türk Dövlətləri Təşkilatında qəbul olunan qərarlar bu dilin qardaş ölkələr arasında strateji informasiya və mədəniyyət mübadiləsinin əsasında dayandığını bir daha sübut etmişdir. Digər tərəfdən, Azərbaycan dilinin mədəni güc kimi rolu, onun ədəbi və elmi dil kimi zənginliyi ilə ölçülür. Müasir Azərbaycan ədəbi dili Nizami, Nəsimi, Füzuli, Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid kimi dühaların ədəbi irsinə söykənir. Bu dilin poetik və fəlsəfi gücü, onun fikir ifadə etmə imkanlarının genişliyi, estetik təravəti və dərinliyi onu yalnız milli ədəbiyyatın deyil, ümumbəşəri mədəniyyətin də bir hissəsinə çevirmişdir. XXI əsrin intellektual çağırışlarına cavab verə bilən bir dil sistemi yaratmaq isə Azərbaycan dilinin qarşısında duran başlıca vəzifədir. Azərbaycan dili bu gün həm də elmi terminologiyanın formalaşdırılması, akademik diskursun inkişafı, təhsil sisteminin modernləşdirilməsi sahəsində də ciddi imkanlar yaradır. Son illərdə ali və orta təhsil müəssisələrində Azərbaycan dilində yeni fənn proqramlarının hazırlanması, elmi jurnalların və araşdırma mərkəzlərinin ana dilində fəaliyyət göstərməsi onu bilik iqtisadiyyatının daşıyıcısına çevirir. Bu baxımdan, Azərbaycan dilində elmi dildə yazma mədəniyyəti təkcə bir dil məsələsi deyil, həm də milli innovasiya və tədqiqat mədəniyyətinin inkişafıdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə qəbul edilən “Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən düzgün istifadə olunmasının təmin edilməsi” ilə bağlı fərman, ölkədə dil siyasətinin hüquqi əsaslarının möhkəmləndirilməsi baxımından mühüm mərhələ təşkil etmişdir. Bu sənəd yalnız normativ xarakter daşımır, eyni zamanda dövlət dilinə münasibətdə yeni institusional yanaşmanın və strateji planlaşdırmanın əsasını qoyur. Bu yanaşma, dilin təkcə mədəni dəyər kimi deyil, həm də dövlət təhlükəsizliyi, idarəetmə və ideoloji bütövlük baxımından sistemli şəkildə qorunmasını hədəfləyir. Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında ana dilinin dövlət dili statusunda təsbit olunması, onun funksional sahələrinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi, milli dil siyasətinin hüquqi təminatla müşayiət olunması dövlətçilik fəlsəfəsinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Gündəlik həyatın rəqəmsallaşması fonunda Azərbaycan dilinin informasiya texnologiyaları sahəsində effektiv istifadəsi günümüzün əsas strateji prioritetlərindən birinə çevrilmişdir. Süni intellekt, səsli tanıma sistemləri, təbii dilin emalı, elektron tərcümə alətləri və rəqəmsal kommunikasiya platformaları üçün Azərbaycan dilinin adaptasiyası onun qlobal informasiya dövriyyəsində mövqeyini möhkəmləndirmək baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu istiqamətdə milli dil korpuslarının hazırlanması, terminoloji bazaların yenilənməsi və rəqəmsal mətn resurslarının genişləndirilməsi dövlətin dil siyasətinin yeni mərhələyə keçdiyini nümayiş etdirir.Azərbaycan dilində tərcümə alqoritmlərinin hazırlanması, səs tanıma texnologiyaları, avtomatik təhlil sistemləri, təbii dilin emalı (NLP) üzrə platformaların inkişafı süni intellekt əsrində dilin rəqabətə davamlılığını təmin etmək üçün əsas şərtlərdəndir. Bu istiqamətdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının, Təhsil Nazirliyinin və bir sıra ali məktəblərin birgə layihələri artıq mühüm nəticələr verməyə başlamışdır. Azərbaycan diasporunun dil siyasəti baxımından fəaliyyəti də mühüm yer tutur.Dünyanın müxtəlif coğrafiyalarında məskunlaşmış azərbaycanlı icmalar arasında ana dilinin qorunması, təşviqi və sistemli şəkildə tədrisi, Azərbaycanın mədəni-siyasi yumşaq güc potensialının gücləndirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xaricdə fəaliyyət göstərən diaspor məktəblərində Azərbaycan dilinin tədrisinin təşkili, mədəniyyət mərkəzlərində bu dilin aparıcı funksional vasitəyə çevrilməsi, həmçinin xarici mühitdə formalaşan gənc nəslin dil vasitəsilə milli kimliyini və mənsubiyyət şüurunu itirmədən saxlaması transsərhəd mədəni siyasətin əsas istiqamətlərindən biri kimi çıxış edir. Bu yanaşma yalnız mədəni və mənəvi davamlılığı deyil, eyni zamanda dövlətin beynəlxalq aləmdə identitet əsaslı mövqelərini gücləndirən geosiyasi vasitə rolunu oynayır. Transmillilik kontekstində Azərbaycan dilinin qorunması, onu daşıyan subyektlərin kimlik yaddaşının yaşadılması ilə birbaşa bağlıdır və bu istiqamətdə aparılan işlər sistemli dövlət strategiyasının tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Azərbaycan dilinin beynəlxalq səviyyədə tanıdılması və yayılması istiqamətində dövlətin apardığı dil diplomatiyası da qeyd olunmalıdır. Xarici ölkələrdəki səfirliklər, mədəniyyət mərkəzləri, diaspor təşkilatları vasitəsilə bu dilin öyrədilməsi, tanıdılması və ədəbi irsinin təbliği artıq sistemli bir yanaşmaya çevrilmişdir. Bu, Azərbaycan Respublikasının mədəni ekspansiyası deyil, geomədəni təsirinin genişlənməsinin təməlidir. Bu fonda “Azərbaycan dilini tanıt, milli dəyərləri yay” şüarı ilə həyata keçirilən layihələr böyük strateji dəyərə malikdir. Nəticə olaraq demək olar ki, Azərbaycan dili bu gün bir çox funksiyanı özündə birləşdirən canlı bir sistemdir. O, eyni zamanda dövlət dili, ədəbi dil, elmi dil, informasiya dili, diplomatik vasitə və milli kod rolunu oynayır. Belə bir çoxşaxəli funksional struktur yalnız güclü dövlət siyasəti və milli şüurun davamlı inkişafı ilə qoruna və inkişaf etdirilə bilər. 1 Avqust bu mənada yalnız bir rəmzi tarix deyil, dövlət və xalq arasında bağların dil vasitəsilə təsdiqləndiyi, milli ideologiyanın canlı təzahür etdiyi gündür. Azərbaycan dili yaşadıqca milli kimliyimiz də yaşayacaq. Bu dilin gücü yalnız keçmişdə deyil, gələcəyin çağırışlarına cavab verə bilməsindədir. Elə bu səbəbdən Azərbaycan dili gələcəyin dili, gələcəyin gücü, gələcəyin kimliyidir! Fərid Mustafayev YAP Yasamal rayon Elm və Təhsil Nazirliyinin Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu üzrə ərazi partiya təşkilatının sədr müavini
