Avropa Siyasətinin Təhlili Mərkəzi (CEPA) Krım tatarlarının itməkdə olan dillərini qorumaq uğrunda apardıqları mübarizəyə dair geniş məqalə dərc edib. “Cəbhədən kənarda: Krım tatarları öz dillərini yaşatmaq üçün mübarizə aparırlar” başlıqlı məqalədə Krım tatar dilinin Rusiyanın işğalı altında olan Krımda həyata keçirilən zülm siyasəti nəticəsində sistematik şəkildə necə silindiyi izah edilir.
Hafta.az-ın yazdığına görə, məqalədə sürgündə olan nəsillər və Rusiyanın 2014-cü ildə Krımı işğal etməsindən sonra tatar dilinin UNESCO tərəfindən “nəsli kəsilməkdə olan dil” kimi təsnif edildiyi vurğulanır. Dilin qorunması Krım tatar kimliyini, mədəniyyətini və tarixini qorumaq üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
Məqalədə qeyd olunur ki, işğaldan əvvəl Krımda 384 Krım tatar dili təhsil proqramı var idisə, hazırda bu proqramlar azalaraq 119-a düşüb. Həmçinin qeyd edilir ki, ailələr uşaqlarını bu proqramlara yazdırmağa cəhd etdikdə, yer çatışmazlığı səbəbindən onları rus dili dərslərinə yönəldirlər. Rəsmi məlumatlara görə, 2024/2025-ci tədris ili ərzində Akyarda (Sevastopol) heç bir məktəbəqədər və ya orta məktəbdə Krım tatar dili tədris olunmayıb.
Ukrayna prezidentinin Krım Muxtar Respublikasındakı nümayəndəsinin sözlərinə görə, Krım tatar dilini öyrənmək istəyən şagirdlər və ailələri “sədaqətsizlik”də ittiham olunur və onlara təzyiqlər edilir.
Baxçasarayda doğulmuş Krım tatar dili müəllimi və tərcüməçi, Sovet dövründə Özbəkistana sürgün edilən, 50 ildən sonra Krıma qayıdan tatar valideynlərin övladı Mamurə Çabanovanın hekayəsinin yer aldığı məqalədə “Çabanova dörd il Rusiya hakimiyyəti altında yaşayıb və Krım kitabxanasında çalışıb” deyilir.
Çabanova, "2014-cü ildən əvvəl dilimizi, mədəniyyətimizi və kimliyimizi müdafiə edən çox sayda gənclər qruplarımız olduğu halda, işğaldan sonra çoxu yoxa çıxdı. Onlar açıq şəkildə qadağan olunduğu üçün yox, insanların sağqalma rejiminə keçdiyi üçün yox oldu" deyib.
Çabanova bəzi təşəbbüslər, o cümlədən mobil lüğət proqramlarının yaradılması və kiçikmiqyaslı gənclər layihələrinin davam etdiyini bildirib. Təzyiqlər artdıqca o, 2018-ci ildə materik Ukraynaya mühacirət edib və burada yerli əhaliyə Krım tatar dilindən tərcümə etməyə və öyrətməyə başlayıb.
Çabanova Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynanın genişmiqyaslı işğalına başlamasından sonra Krım tatarına marağın artdığını qeyd edib: "Müharibəyə gedir, insanların sabaha qədər yaşayıb-yaşamayacağına dair qeyri-müəyyənliyinə baxmayaraq, həm krımlılar, həm də ukraynalılar Krım tatar dilini öyrənmək istədiklərini yazır".
Krım tatar dili indi bəzi Ukrayna universitetlərində akademik fənn kimi tədris olunur. Milli Dil Komissiyası yaradılıb və özəl repetitorlar və müstəqil kurslar ölkə daxilində çoxalıb. 2023-cü ildə Çabanova Lvovdakı Ukrayna Katolik Universitetində başlayan dil tədrisi təşəbbüsündə iştirak edib. O vaxtdan bəri yüzlərlə tələbə Krım tatar dilini öyrənib. İştirakçılar arasında ukraynalılar, kanadalılar, Berlin və Praqadan olan tələbələr var. Məqalədə həmçinin qeyd olunub ki, Krım tatarları Kanadanın Albert Universitetində yerli xalqlarla bağlı proqrama daxil edilib. Bu proqramda tədqiqatlara rəhbərlik edən Nara Nərimanova Krımda yer adlarının sistematik olaraq necə dəyişdirildiyini və bunun müstəmləkəçilik irsi ilə necə əlaqəli olduğunu araşdırır.
"Krım tatar dili bir körpüdür və qıpçaq-oğuz dil ailələrini birləşdirir. Ona görə də, məsələn, türklər və özbəklər bizi daha çox başa düşə bilirlər - bizim köklərimiz ortaqdır. Türklər danışdığımızı eşidəndə deyirlər ki, köhnə osmanlıca danışırıq", - o deyib.
N.Nərimanova dildə çoxsaylı dəyişikliklərə məruz qaldığını, o cümlədən ərəb əlifbasından latın əlifbasına, sonra isə sovet dövründə məcburi kiril əlifbasına keçdiyini qeyd edib. 2021-ci ildə Ukrayna Krım tatar dili üçün latın əsaslı əlifbanı rəsmi olaraq təsdiqlədi, onu digər türk dilləri ilə uyğunlaşdırdı və türk dünyasındakı strateji tərəfdaşları ilə əlaqələri gücləndirdi. Bununla belə, Rusiyanın işğalı altındakı Krımda kiril əlifbasından istifadə davam edir.
