Bir ölkə həddən artıq varlı ola bilərmi? Norveç bunu öyrənir

Bir mübahisəli kitabda yazılır ki, neft satışından gələn fantastik gəlirlər və suveren rifah fondu Norveçi “şişirdilmiş”, məhsuldarsız və sağlamlığı zədələnmiş ölkəyə çevirir.

1969‑cu ildə Phillips Petroleum Norveç kontinental şelfindəki son bir quyunu qazmağa qərar verəndə, əsl “lotereya bileti” çıxardı: bu kəşf onu dünyanın ən zəngin ölkələrindən birinə çevirdi. Bu gün ölkənin suveren rifah fondu təxminən 2 trilyon dollar dəyərindədir ki, bu da hər Norveç vətəndaşına təqribən 340 000 dollar pay deməkdir.

Uzun illər boyu neft gəlirləri və rifah fondu az işsizlik, aşağı dövlət borcu və geniş sosial müdafiə şəbəkəsi sayəsində yüksək həyat səviyyəsini təmin edirdi. Lakin son vaxtlar bu bolluğun bəzi mənfi nəticələri üzə çıxmağa başlayıb:

Norveçlilər on il əvvələ nisbətən xeyli daha çox xəstəlik məzuniyyəti götürür, bu da səhiyyə xərclərini yüksəldir. Məktəblilərin beynəlxalq test nəticələri digər Skandinaviya ölkələrinə görə daha sürətlə pisləşib. Tənqidçilər “yolunu gözləyən tunellər” və “heç nəyə aparmayan körpülər” kimi faydasız infrastruktur layihələrini göstərirlər.

Bu narahatlıqlar artdıqca insanlar sual verirlər: “Bir ölkəyə bu qədər var dövlət “verilirsə”, bu onun üçün zərər ola bilərmi?”

“Norveç fürsətlər və insanlar üçün maqnit olmalıdır. Amma əksi baş verir,” — deyə Martin Bek Holte, “Çox zəngin olmuş ölkə” (“The Country That Became Too Rich”) kitabının müəllifi qeyd edir. “Bizdə heç bir ambisiya yoxdur və bunun 100%-i neft fondu sayəsindədir.”

46 yaşlı Bek Holte — maliyyə eksperti, əvvəllər McKinsey & Co. şirkətinin Oslodakı ofisinin rəhbəri — yanvar ayında çıxan kitabı ilə böyük rezonans yaradıb. Cəmi 5,6 milyonluq ölkədə 56 000-dən çox satılan nəşr ictimai müzakirələrin mərkəzinə çevrilib. Holte avqustda Arenal şəhərində keçiriləcək illik siyasi forumda maliyyə naziri Yens Stoltenberqi sorğuya çəkəcək dörd iqtisadçıdan biri olacaq.

İsrafçı xərclər

Kitabında Holte Norveçdə görülən yüksək xərcləri və süni stimulları misal kimi gətirir:

Oslonun kənarında yarımadası metropolitenlə bağlamaq üçün planlaşdırılan layihənin xərci altı dəfə artıq hesaba çıxıb. Dəniz külək elektrik stansiyaları və dəniz neft yataqları layihələri üçün vergi güzəştləri verilir ki, yoxsa onlar heç vaxt gəlirli olmazdı. Evlilərin borcu gəlirlərinin 220%-ni keçib — bu göstərici OECD ölkələri arasında ən yüksəkdir, çünki insanlar pensiya xərclərini dövlətin ödəyəcəyini gözləyir.

Lakin kitab da tənqid edilib: Norveç Mərkəzi Bankının sabiq rəhbəri Öystein Olsen səhv rəqəmlərdən və məhsuldarlıqda düşüşün qabarıq göstərilməsindən danışıb. Norveç Statistika İdarəsi müəllifin iqtisadi tarixə dair yanlış təsvirlərini vurğulayıb: ölkə kiçik olduğundan xarici amillərin təsirinə daha açıqdır. Digər iqtisadçılar isə – məsələn, Espen Henriksen – bəzi rəqəmlərin səhv ola biləcəyini, amma Holtenin Norveçlilərin hisslərini düzgün əks etdirdiyini qeyd edirlər. Hətta o qədər ki, Henriksen deyib: kitab “Daha da varlanmalı olan ölkə” adını daşısa, ruhuna daha uyğun olardı.

Məlumatlar Holtenin narahatlıqlarını dəstəkləyir

Təhsil xərcləri: Norveç tələbə başına ildə 20 000 dollar xərcləyir — yalnız Lüksemburq daha çox xərcləyir. Qeyd edək ki,  v ortalaması isə 14 000 dollardır. Buna baxmayaraq, 2015‑ci ildən bəri 15 yaşlıların PISA testlərində riyaziyyat, elm və oxu üzrə nəticələri OECD ortalamasının altına düşüb. Keçən dekabrda müxalif Konservatorlar Partiyasının lideri Erna Sülberq xəbərdarlıq edirdiki: “Norveç elmlər sahəsində fəlakət ərəfəsindədir ki, bu da iqtisadi gələcəyini təhlükəyə atır.”

Yavaş böyümə və sosial xərclər

Norveç OECD orta göstəricəsindən dörd dəfə çox – ÜDM‑nin 8%-ə yaxın həcmində – əlillik və xəstəlik müavinətlərinə xərcləyir. Tam iş rejimində çalışanlar ildə 27,5 gün xəstəlik məzuniyyəti götürürlər ki, bu da OECD‑də rekord sayılır. Bu sistem İMF tərəfindən “bahalı və sosial müdafiə mexanizmini təhrif edən” tədbir hesab edilib.

Təhsil yatırımlarının az geri dönüşü və xəstəlik məzuniyyətlərinin kəskin artımı Norveç iqtisadiyyətində son 20 ilin ən aşağı əmək məhsuldarlığı artımını ortaya qoyur. OECD‑nin Parisdəki İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı təmsilçisi Hans‑Yorg Blohliger bildirir ki, həm ümumi iqtisadiyyat, həm də sənaye və yüksək texnologiya sektorları kimi gələcəyə yönəlmiş sahələr məhsuldarlıq baxımından zəifdir.

İnnovasiya gecikməsi və kapital çəkisi

Covid‑dən sonra AR‑GE‑yə ayrılan vəsait ÜDM‑yə nisbətdə azaldı. Norveçdə erkən mərhələli startaplara investisiya raundlarının sayı heç vaxt olmadığı qədər kəsilib. “Biz investisiyaları təşviq etməyən model seçmişik,” — deyə Formue konsaltinq şirkətinin investisiya direktoru Pal Ringholm vurğulayır. Bir çox zəngin norveçli daha aşağı vergili İsveçrə Alp dağlarına köçüb.

Əhəmiyyətli dərs

Holtenin fikrincə, infrastruktur xərcləri çox yüksəkdir, səmərəliliyi isə şübhə altındadır. Məsələn, 2,6 milyard dollarlıq karbon tutma layihəsi kommersiya baxımından qeyri-müəyyəndir; 2019‑cu ildən tikilən yeni dəmiryolu xəttinin hər kilometrinin 300 milyon dollara başa gələcəyi gözlənilir və tamamlanması ən azı beş il çəkə bilər.

BI Biznes Məktəbinin professoru Hildə Björnlənd “gizli holland xəstəliyi” termini ilə xəbərdarlıq edir: qaz yataqlarının kəşfi sonrası Hollandiyada valyutanın möhkəmlənərək ixracı zəiflətməsi kimi, Norveçdə də yüksək sosial xərc və məhsuldarlığın yavaşıması risk yaradır.

Neftin gələcək taleyi

Fosil yanacağa tələbat iki onillik əvvəl pik səviyyəsinə çatıb, amma Rusiya əleyhinə sanksiyalarla Avropada enerji tələbi artdığı üçün neft‐qaz sektorunun çəkisi yenidən yüksəlib. Bu gün sektor Norveçin ÜDM‑sinin 21%-ni təşkil edir. Neft və qazdan imtina etmək 200 000‑dən çox işçini – özəl sektorun 10%-ni – təhlükə altına salar. Gəlirlər azaldıqca, suveren rifah fonduna daxil olan vəsait də tədricən düşəcək.

Balansın açarı

1990‑cı illərdə qurulan suveren fond neft gəlirlərini diversifikasiya edərək xarici və yerli sektorlara yatırır. Büdcə qaydalarına görə, yalnız fondun gözlənilən illik gəliri – bu gün təqribən 3% – dövlət xərclərini maliyyələşdirməyə sərf oluna bilər. Bu prinsip 2012‑ci ilə qədər yaxşı işlədi, ancaq portfelin böyüməsi büdcə qaydalarını gərginləşdirir: fonddan götürmələr bu gün büdcənin 20%-ni təşkil edir (20 il əvvəl bu göstərici 10%-dən az idi).

Norveçin bu sualə cavab axtarması, “bir ölkə çox varlı ola bilərmi?”, dünya miqyasında digər resurs ölkələri üçün də dəyərli dərslər təqdim edir. Pul bir ölkəni zəngin edə bilər, amma uzunmüddətli rifahı saxlamaq yalnız mənbələr deyil, elə idarəçilik və strateji baxış tələb edir.