2016-cı ildə Donald Trampın prezident seçilməsi təkcə ABŞ üçün deyil, dünya siyasəti üçün də dönüm nöqtəsi oldu. Həmin il, texnologiya sahəsinin parlayan ulduzu İlon Mask, hələlik mühafizəkar seçkinin bir parçası deyildi. Əksinə, Mask iqlim dəyişikliyi, yaşıl enerji və beynəlxalq əməkdaşlıq tərəfdarı kimi görünürdü. Ancaq zaman keçdikcə bu iki fərqli şəxsiyyətin yolları kəsişdi – əvvəl ehtiyatla, sonra açıq dəstəklə, indi isə siyasi qarşıdurma ilə.
Bu yazı, onların dostluğunun harada doğulduğunu, nə zaman pozulduğunu və indi hansı yeni ideoloji cəbhələrin formalaşdığını cinayət işi araşdırması dəqiqliyində incələyir.
1. Başlanğıc: Dəstək, amma ehtiyatlı
İlon Mask, Trampın 2016-cı ildə seçilməsindən sonra yaradılan texnologiya müşavir komitəsinə daxil oldu. Bir çox “liberal” texnologiya rəhbəri bu qərarı tənqid etsə də, Mask “sistem daxilindən təsir etməyə çalışıram” arqumentini irəli sürdü. Amma Trampın Paris İqlim Sazişindən çıxması Mask üçün dözülməz bir nöqtə oldu. O, bu qərarın ardından komitədən istefa verdi.
Bu, ilk çat idi.
2. Ayrılıqdan sonra yaxınlaşma: 2020 pandemiyası və sərbəstlik çağırışı
2020-ci il pandemiyası onların münasibətində yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. Mask pandemiya ilə bağlı tətbiq olunan məhdudiyyətləri “insan hüquqlarının pozulması” kimi qiymətləndirirdi. Tramp isə pandemiyanın əvvəlində ehtiyatlı olsa da, tezliklə iqtisadiyyatı yenidən açmaq çağırışına keçdi. İki fikir oxşarlığı onların yenidən bir-birinə yaxınlaşmasına səbəb oldu.
Mask, Trampın vergi və tənzimləmə azadlığına yönəlmiş siyasətlərini dəstəkləməyə başladı. Tramp isə Mask-ı “dünyanın ən dahi adamı” kimi təqdim edirdi.
Ancaq bu səmimiyyət uzun çəkmədi.
3. Sükutdan ziddiyyətə: 2022–2024 arası
2022-ci ildə Mask Twitter-i (indiki X platforması) satın aldıqda, Tramp artıq sosial mediadan kənarlaşdırılmışdı. İlk sual bu idi: Mask Trampı geri qaytaracaqmı?
Qaytardı. Amma Tramp geri dönmədi.
Bu, hər iki şəxsiyyətin bir-birinə qarşı etdiyi ilk susqun jest idi – ikisinin də eqosu, bir-birinin platformasında kölgədə qalmaq istəmirdi.
2024-cü il seçki dönəmi yaxınlaşanda isə, Mask-ın siyasi ritorikası dəyişməyə başladı. O, nə Respublikaçılara, nə Demokratlara yaxın görünürdü. X-də müstəqil seçiciləri cəlb edəcək məzmunlar paylaşır, “iki partiyalı sistem Amerikaya zərər verir” deyirdi.
Sual yaranır: bu, yeni bir partiyanın əlaməti idimi?
4. “Amerika Partiyası” – yeni simvolizm, yeni risklər
2025-ci ildə İlon Mask “Amerika Partiyası” adlanan yeni bir siyasi təşkilatın əsasını qoydu. Hələlik bu partiya rəsmi olaraq qurulmasa da, artıq ictimai rəy sorğuları onun ciddi dəstək qazandığını göstərdi. Xüsusilə Respublikaçı kişilər arasında.
Niyə məhz onlar?
Çünki Mask, texnologiyanın sərbəstliyi, dövlətin müdaxiləsinin azaldılması, vergilərin sadələşdirilməsi kimi Tramp dönəmində aktuallaşmış ideyaları daha radikal, lakin daha “intellektual” şəkildə təqdim edirdi.
Amma onun sosial mövzularda mərkəzçi və ya hətta liberal mövqedə olması, onu Trampdan fərqləndirirdi.
5. Trampın cavabı və şayiələrin doğuluşu
Donald Tramp bir neçə dəfə Mask-ı “səfeh”, “özünü ağıllı sanan, amma heç nə bacarmayan” kimi xarakterizə etdi. Mask isə buna cavab olaraq sükut nümayiş etdirdi.
Şayiələr yayılmağa başladı:
Mask Trampın vergi siyasətindən qurtulmaq üçün bu partiyanı qurur?
Onların münasibətləri şəxsidirmi, yoxsa strateji?
Mask gələcəkdə prezidentliyə namizəd olacaqmı?
Bu sualların cavabı hələlik açıqdır.
6. Simvollar və metaforalar: Yeni partiyanın heyvanı kim olacaq?
Demokratlar – uzunqulaq, Respublikaçılar – fil.
Bəs “Amerika Partiyası”nın simvolu nə olacaq?
Bir it? Qoruyucu, sadiq və realist.
Yoxsa bir tülkü? Ağıllı, çevik, lakin bəzən hiyləgər.
Yaxud heç bir heyvan yox, bir robot? Yəni Maskın süni intellekt və texnologiya ilə bağını simvolizə edən post-human bir obraz.
Sual ritorikdir. Cavab – zamanla.
7. Demokratlar bu oyunun nəyindədir?
Demokratlar, özlərini “əxlaqi üstünlük” sahibi sayır. Onların əsas dayaqları – abort hüququ, sosial bərabərlik, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və hüquq dövləti prinsipləridir. Mask isə bu məsələlərdə bəzən dəstəkləyici, bəzən neytral, bəzən isə ironikdir.
Yəni Mask, solçular üçün də müttəfiq deyil.
Demokratların problemini Mask belə ifadə edir: “Onlar texnologiyanı anlamırlar və gələcəyin qarşısında qorxurlar.”
8. Bənzətmə: “Şoşenkdən qaçış” və Randall Stefens
İlon Mask sanki “Şoşenkdən qaçış” filmindəki Endi Düfreyn kimidir. Mövcud sistemdən xilas olmaq üçün yeni bir şəxsiyyət – Randall Stefens – yaradır.
O şəxsiyyət – “Amerika Partiyası”dır.
O partiya – Maskın ideal Amerikasıdır: azad, texnoloji, innovativ, lakin ideoloji qütblərdən uzaq.
O partiyanın sənədləri, sürücülük vəsiqəsi, sığortası var. Hətta arxasında milyonlarla insan da var.
Ancaq bu yeni yaradılmış şəxsiyyət, nə qədər realdır?
Nəticə: Duyğular deyil, strateji rasionalizm
Mask və Tramp arasındakı münasibət artıq şəxsi olmadan çıxıb – bu artıq sistemin içində yaranan sistemdir. İki fərqli Amerika obrazı – biri nostalji ilə “yenidən böyük” olmaq istəyən, digəri isə “ilk dəfə həqiqətən böyük” olmağı hədəfləyən.
Hansı qalacaq? Hansı uduzacaq? Hansı yenidən doğulacaq?
Bu suallar açıq qalır. Bəlkə də Amerikanın növbəti siyasi heykəli bir fildən, ya da uzunqulaqdan ibarət olmayacaq.
Bəlkə bu dəfə o, titanyumdan hazırlanacaq və adını İlon Mask qoyacaq.
