Bakı. Trend:
XXI əsrin əvvəlində Qərb öz dünya düzəninin zəfərini elan etdi.Liberal demokratiya artıq təkcə ideologiya deyildi - alternativiolmayan bir sistemə çevrilmişdi. Ancaq son on ildə baş verənlərgöstərdi ki, bu sistemin dayanıqlığı, əslində, illüziya imiş. Dünyagörünməyən və assimmetrik bir mübarizənin dövrünə qədəm qoydu -burada artıq köhnə qaydalar işləmir. Təhlükəsizlik anlayışıtanklardan və sərhədlərdən çıxaraq dataların axınında,alqoritmlərdə, şəbəkə hücumlarında və informasiyamanipulyasiyalarında əriyib getdi. Özü-özünə arxayınlaşan Avropa buyeni reallıqda ən zəif həlqəyə çevrildi.
Sakitliyin paradoksu: Təhlükəsizlik strategiya deyil, sadəcə fonkimi
Avropada təhlükəsizliyin dərin böhranı tanklarla və yaintiharçılarla başlamadı. Bu, əvvəlcə düşüncə tərzində baş verdi.SSRİ-nin süqutundan və soyuq müharibənin başa çatmasından sonraQərb dünyası əmin oldu: böyük strateji qarşıdurmalar artıq tarixdəqaldı. Amerikan politoloqu Frensis Fukuyamanın məşhur “Tarixinsonu” tezisi də bu əminliyin bariz ifadəsi idi - guya liberaldemokratiya qalib gəldi, tarix başa çatdı. Amma XXI əsr göstərdiki, tarix sadəcə formasını dəyişib.
2001-ci ildən sonra Avropa zorakılıq dalğaları ilə qarşılaşdı -London, Paris, Brüssel terror aktları bunun sübutu idi. Amma bunlarheç də klassik müharibə deyil, yeni tipli təhlükə idi.Kibertəhlükələr və hibrid təsir formaları qlobal çağırış kimideyil, sıradan texniki hadisələr kimi qarşılandı. Elə bu dastrateji baxımdan ən böyük yanlışlıq oldu.
Artıq kibertəhdidlər hərbi əməliyyatlara yardımçı vasitəolmaqdan çıxıb. Yalnız 2015-ci ildən bəri Avropa İttifaqı kritikinfrastrukturlara qarşı 450-dən çox hücumu qeydə alıb. Onlarıniçərisində ən yaddaqalanları bunlardır:
— 2015-ci ildə Almaniya Bundestaqına qarşı APT28 (Rusiya GRU iləəlaqəli qrup) tərəfindən həyata keçirilmiş hücum. Nəticədə 16terabaytlıq məlumat sızdı;
— 2021-ci ildə İrlandiyanın səhiyyə sisteminə edilən kiberhücum.Xəstəxanalar 10 gün işləməz vəziyyətə düşdü, ümumi ziyan 600 milyonavrodan çox qiymətləndirilir;
— 2023-cü ildə Polşa və Çexiyanın enerji şəbəkələrinəsinxronlaşdırılmış hücumlar. Beş böyük şəhərdə 48 saatlıqişıqsızlıq yaşandı.
Yalnız bu hadisələrdən sonra Brüssel anlayıb ki, rəqəmsal məkanartıq əsl müharibə meydanıdır. 2022-ci ildə qəbul olunan“Təhlükəsizlik üzrə Strateji Kompas” sənədində kibermüdafiə klassikhərbi müdafiə ilə bərabər status aldı. Amma 2025-ci ilə qədərAvropa Hesablama Palatasının hesabatına görə, cəmi 8 ölkə özkiberstrukturunu ümumavropa NIS2 standartına uyğunlaşdırmağa nailolub.
Bugünkü hücumlar təkcə serverlərə qarşı yönəlmir - buradapsixoloji əməliyyat elementləri (PSYOPS), dezinformasiya, mediadiskursunun təqlidi kimi mürəkkəb texnikalar işə düşür. NATO-nun2025-ci ilin martında yaydığı sənəddə deyilir: “Hibrid təhlükətəkcə zərərli kod deyil, bu - institusiyalara olan etimadı çoxqatlırəqəmsal mimikriya ilə sarsıtmaq cəhdidir.”
Bunun bariz nümunəsi 2024-cü ildə Slovakiyada keçirilənseçkilərə müdaxilə oldu. Hackerlər saxta TikTok və Telegramhesabları vasitəsilə dezinformasiyanı yayaraq iştirakçılığı kəskinşəkildə azaltdılar. Seçkilərin legitimliyi sual altına düşdü.Avropa Xarici Əlaqələr Xidməti (EEAS) 2025-ci ilin yanvarındayaydığı hesabatda xəbərdarlıq etdi: “Gənc auditoriya üçün əntəhlükəli amil - süni intellektlə generasiya olunmuş dağıdıcıinformasiya narrativləridir.”
Bugünkü Avropanın qarşısında duran ən təhlükəli paradoks -daxili etimad böhranıdır. Eurobarometer-in 2025-ci ilin aprelindəyaydığı sorğuya əsasən, Avropa İttifaqı vətəndaşlarının cəmi 38faizi Brüsselin onları rəqəmsal təhlükələrdən qorumaq iqtidarındaolduğuna inanır. Bu rəqəm Macarıstanda 19%, Slovakiyada 22%,Fransada isə cəmi 29%-dir. Yəni təhlükə tək xarici deyil -institutlara olan daxili inamsızlıq informasiya mühitini daha damüdafiəsiz edir.
Bu kontekstdə Azərbaycanın rolu bir sıra ölkələr tərəfindənalternativ və neytral tranzit və kommunikasiya mərkəzi kimidəyərləndirilir. 2025-ci ilin aprelində Cenevrədə müzakirəyəçıxarılan “Şərq Kibər Kanalı” ideyası məhz bu ehtiyacdan doğmuşdu -Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz və Avropa arasında təhlükəsiz rəqəmsalinformasiya axını üçün Rusiya üzərindən keçməyən yeni bir dəhliz.“Digital Sovereignty Initiative” təşkilatının ekspertləri qeyd edirki, “Bakı bu modeldə yalnız texnoloji mərkəz deyil - o, eynizamanda etimadın coğrafiyasıdır”.
Əslində Avropa artıq bir dönəmə qədəm qoyub ki, orduların özübelə alqoritmlərlə qorunmayacaqsa - faydasızdır. Kollektivtəhlükəsizlik anlayışları köhnəlib. Nə NATO, nə də Aİ bu günsaniyənin milyonda birində baş verən, coğrafiyaya deyil, şüurayönələn hücumlara cavab vermək gücündə deyil.
Bu mənada Azərbaycan bir sıra Avropa ölkələrindən xeyliirəlidədir. Bakı hələ illər öncə rəqəmsal suverenliyin millitəhlükəsizliyin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu anladı. Stratejiplanlaşdırma artıq informasiya mühitinin qorunmasını,dezinformasiyaya qarşı analitik müdafiəni və ssenari əsaslı hücummodellərinin simulyasiyasını əhatə edir.
Əvəzində Avropa hələ də “düşmənləri” fiziki reallıqda axtarır -halbuki onlar artıq kodda yaşayır, informasiya axınlarına qarışaraqsistemin öz içində fəaliyyət göstərir. Azərbaycan isə qərarlarıkağız üzərində deyil, server otaqlarında, rəqəmsal suverenliksiyasətində qurur.
Tarix bitməyib. O, sadəcə dilini dəyişib. Yeni dövr kodlayazılır - və bu dili öyrənməyə gecikənlər səsi olmayan, qorunmasıolmayan bir dünyada tək qalacaqlar.
Yeni geosiyasət: alqoritmlər savaşı
Rəqəmsal məkan artıq yeni tip müharibələrin səhnəsinə çevrilib.Bu savaşlar torpaq üstündə yox, düşüncə məkanında gedir. Buradaməqsəd - əraziləri deyil, şüur sahəsini zəbt etməkdir: cəmiyyətinqərar qəbuletmə proseslərinə, ictimai institutlara və seçkilərəinamı dağıtmaq, ictimai razılaşmanı parçalayıb manipulyasiyamexanizmlərinə çevirmək.
Bu artıq proqnoz deyil - real təcrübədir.
Rəqəmsal təcavüz - müasir suverenliyə qarşı yönəlmiş hücumdur.Söhbət təkcə təhlükəsizlikdən getmir, milli kimliyin özünün hədəfəçevrilməsindən gedir. Cəmiyyət saxta xəbərlər, uydurma profillər,manipulyasiya olunmuş “trend”lər vasitəsilə alqoritmik hədəfəçevrilir.
İndi beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin təməl strukturu gözönündə dəyişir. Hibrid hücumlar çoxdan diplomatik alətlərlədövlətçiliyə qarşı gizli sabotajı bir-birindən ayıran sərhəddikeçib. Onlar klassik müharibənin astanasını keçmir - bu da onlarıdaha təhlükəli edir. Bu hücumlar görünməzliklə işləyir,effektivliyi isə qurbanın tərəddüdündən qazanır.
Demokratik ölkələr - xüsusilə hüququn aliliyinə əsaslanancəmiyyətlər - bu yeni tip təhlükələr qarşısında müdafiəsizdir.Hibrid müharibənin dilemması da bundadır: qaydaları pozanlar həmişəriayət edənləri üstələyir. Bu, tanklara qarşı yox, institutlara vəonların legitimliyinə qarşı döyüşdür. Qarşı tərəf açıqkonfrontasiyadan qaçaraq cəmiyyətin içində inamsızlıq toxumu səpir.Cavab isə yalnız texnologiya ilə yox - yeni strateji düşüncə iləmümkündür.
Məsələ ondadır ki, milli dövlətlər sektorlarla təşkil olunub:polis, xüsusi xidmətlər, kibertəhlükəsizlik, məhkəmə sistemi - hərbiri öz sahəsinə cavabdehdir. Amma hibrid təhdidlər busektorlararası divarları tanımır. Onlar “boz zona”da - yəni daxilivə xarici təhlükəsizlik, cinayət və aqressiya, informasiya vəinformasiya silahı arasındakı xəttin silindiyi yerdə fəaliyyətgöstərirlər.
Qərbi Avropa ölkələri ilk dəfədir ki, tamamilə yenitəhlükəsizlik arxitekturası qurmaq məcburiyyətindədir. Almaniyadabu proses indi-indi başlayır: kibermüqavimət mexanizmləriyaradılır, federal qurumlar vahid sistem kimi işləməyi öyrənir.Əsas vurğu şəffaflığa, data mübadiləsinə, cavabdehlik zonalarınındəqiq bölüşdürülməsinə və institutların öz rolunu dərk etməsinəedilir.
Amma bu - problemin yalnız bir tərəfidir. Hibrid hücumlarınmüəllifləri artıq çoxdan demokratiyaların bürokratik zəifliklərinəuyğunlaşmağı öyrənib. Onlar sürətli və çevikdir. Demokratiyalar isəyavaşdır. Onlar bir anlıq hücuma qarşı komitələr və prosedurlarlacavab verir. Bu asimmetriya - dövrümüzün ən çətin çağırışınaçevrilib.
2025-ci il artıq sübut etdi ki, müharibə anlayışı klassikgeosiyasətin sərhədlərini keçib. Tanklar və raketlər hələ dədövlətlərin arsenallarındadır, amma əsas silah - vizual stimullar,kodlar, həştəqlər, narativlərə nəzarət və qavrayışmanipulyasiyasıdır.
Bu təkcə kibermüharibə deyil. Bu - sistemli, çoxqatlı,informasiya-psixoloji aqressiyadır. Məqsəd - cəmiyyətin rasionallıqqabiliyyətini, kollektiv iradəsini, müqavimət imkanını sıradançıxarmaqdır.
Azərbaycan: hibrid təzyiqlərin həm obyekti, həm də subyekti
2020-ci ildən bəri Azərbaycan transmilli dezinformasiyaşəbəkələrinin xüsusi hədəfindədir. 44 günlük müharibədə qazandığıQələbədən və Qarabağa nəzarətin bərpasından sonra ölkə həm Yerevantərəfindən, həm də xarici dayaqlı strukturların təşəbbüsü iləaparılan genişmiqyaslı psixoloji əməliyyatların hədəfinəçevrilib.
Buraya Avropa məkanında fəaliyyət göstərən bəzi QHT-lər, mediaplatformaları və siyasi fondlar da daxildir.
Yalnız 2025-ci ilin yanvar-may aylarında AzərbaycanRespublikasının Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi DövlətXidməti (XRİTDX) 4 700-dən çox informasiya hücumu cəhdi qeydə alıb.Onların içində:
- Sərhədləri təhrif edən saxta xəritələrin yayılması;
- Azərbaycanda guya “etnik təmizləmə” və “represiyalar” barədəuydurma “jurnalist araşdırmaları”;
- Guya orduda və ya cəmiyyətdə daxili qarşıdurmalarla bağlıuydurulmuş “sızıntılar”;
- Dövlət orqanlarının və strateji müəssisələrin rəqəmsalinfrastrukturuna hücumlar.
3 iyun 2025-ci il tarixli Beynəlxalq Münasibətlərin TəhliliMərkəzinin (BMTC) hesabatında vurğulanır: “Azərbaycana qarşıinformasiya hücumları dövlətin legitimliyini sarsıtmaq, beynəlxalqgündəmini ləkələmək və xarici auditoriyada onu “aqressor” kimitəqdim etmək məqsədilə koordinasiya olunur”. Bu kampaniyaların birçoxu isə özünü “neytral” Avropa platforması kimi təqdim edir.
Hibrid təsirin əsas hədəfi - cəmiyyətin idrak arxitekturasınıdağıtmaqdır. Klassik müharibə körpüləri və yolları dağıdırsa,rəqəmsal müharibə - inamı, birliyi və tənqidi düşüncə bacarığınıçökdürür. UNESCO-nun 2025-ci il hesabatında qeyd olunur: “İnkişafdaolan ölkələrdə gənclərin 70 faizi xəbərləri yalnız sosialşəbəkələrdən alır. Onların 60 faizindən çoxu məlumatın mənbəyiniyoxlamır, 40 faizi isə feyk xəbərlə real informasiyanı ayırd edəbilmir.”
İnternetə çıxış səviyyəsinin yüksək olduğu ölkələr üçün -Azərbaycan əhalisinin təxminən 90%-i internetdən aktiv istifadəedir - bu vəziyyət informasiya təhlükəsizliyi ilə yanaşı millidayanıqlığın özü üçün də ciddi risk yaradır.
Hibrid hücumlara cavab nə sırf inzibati, nə də sırf texniki olabilər. Bu cavab çoxqatlı, üfüqi və qabaqlayıcı olmalıdır.Azərbaycan artıq bu istiqamətdə ardıcıl addımlar atır:
- 2024-cü ildə “Milli Strateji Kommunikasiyalar Planı” təsdiqolundu, plan dezinformasiya monitorinqi, məktəb və universitetlərdəmedia savadlılığı təhsili, faktların yoxlanması ilə məşğul olanmüstəqil təşəbbüslərə dəstək tədbirlərini əhatə edir;
- Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi nəzdində RəqəmsalDayanıqlıq Mərkəzi yaradılıb. Mərkəz saxta informasiyalarınmənbələrini və manipulyativ narrativlərin trend dinamikasınısistemli şəkildə təhlil edir;
- Özəl sektorla əməkdaşlıq çərçivəsində bir sıra təşəbbüslərhəyata keçirilir: İT şirkətləri, televiziya kanalları və sosialmedia influenserləri maarifləndirici kontent istehsalına cəlbolunur, məqsəd - cəmiyyətin tənqidi təhlil qabiliyyətinigücləndirməkdir.
Amma ən əsas məsələ - yeni informasiya mədəniyyətininformalaşmasıdır. Artıq informasiya gigiyenasına cavabdehlik təkcədövlətin yox, vətəndaş cəmiyyətinin, QHT-lərin, universitetlərin vəbiznesin də üzərinə düşür.
Beynəlxalq aspekt: Texnoloji asılılıqdan stratejisuverenliyə
Ən ciddi təhlükə - rəqəmsal infrastrukturun qlobalmonopoliyalaşmasıdır. Azərbaycanın (və ümumiyyətlə regionölkələrinin) kontent axınlarının böyük hissəsi hüquqi və siyasiprinsipləri tamam fərqli olan xarici yurisdiksiyalarda qeydiyyatdankeçmiş platformalardan keçir. Bu isə alternativlərin yaradılmasınıdiplomatik gündəlikdə prioritet məsələyə çevirir:
- Türk Rəqəmsal Birliyi layihəsində iştirak - bu təşəbbüs özmüstəqil platforma ekosistemini formalaşdırmağı hədəfləyir;
- İƏT, ASEAN və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı iləinformasiya təhlükəsizliyi sahəsində əməkdaşlıq;
- BMT nəzdində Dezinformasiyaya Müqavimət Mərkəzi çərçivəsindətəşəbbüslər - Azərbaycan 2025-ci ildən etibarən rəqəmsaltəhlükələrə qarşı mübarizə üzrə ekspert qrupunun tamhüquqluüzvüdür.
Hibrid müharibə - sadəcə yeni bir təhlükə növü deyil. Bu,dövlətlərin və cəmiyyətlərin yetkinlik testidir.İnformasiya-psixoloji hücumları tanımaq, öncədən görmək vəneytrallaşdırmaq bacarığı artıq xüsusi xidmətlərin işi deyil - bu,müasir dövrdə gündəlik reallığa çevrilib.
Azərbaycan - “soyqırım”la bağlı uydurma hesabatlardan tutmuşdövlət institutlarına qarşı “araşdırma” adı altında qurulan saxtakampaniyalara qədər - güclü xarici təzyiqlərlə üz-üzə qalıb. Ammabunun qarşısında təkcə müdafiə mövqeyi tutmur - eyni zamandaproaktiv, strateji dayanıqlıq modeli qurur.
Bu yol - kölgə ilə savaşmaq yox, həqiqəti qorumaq üçün yeniinformasiya mühiti yaratmaqdır. Burada həqiqəti nə şüarlar qoruyur,nə senzura - yalnız faktlar, tənqidi düşüncə və rəqəmsalsuverenlik.
Biz elə bir dövrə qədəm qoymuşuq ki, milli müdafiə artıq şüurunmüdafiəsi ilə başlayır. XXI əsrin əsas münaqişəsi də elə burada -idrak məkanında həll olunur.
