Aktyor, ssenarist Tərlan Nur Yaşarın SİA-ya müsahibəsini təqdim edirik:
- Azərbaycanda serial çəkilişləri hansı səviyyədədir? Çəkilişləri həyata keçirmək üçün münasib şərait var? Dünya ilə müqayisədə inkişafdayıq?
- Dünya səviyyəsində tanınmaq və rəqabət aparmaq istəyiriksə, ilk növbədə dünya bazarına çıxışımız olmalıdır. Amma gəlin açıq danışaq, bu gün biz dünya bazarına serial satmırıq. Çünki seriallarımız dünya bazarının tələblərinə uyğun çəkilmir. Hazırda çəkilən seriallar sırf yerli bazar üçün nəzərdə tutulur. Bu da onların keyfiyyətini, mövzu dərinliyini və texniki səviyyəsini məhdudlaşdırır. Bu, təkcə Azərbaycanla bağlı məsələ deyil, bu, ümumilikdə insan münasibətləri və sistem yanaşması ilə bağlı problemdir. Misal üçün, bazarda olan seriallar arasında keyfiyyət fərqi çox böyükdür. Elə serial var ki, bir bölümü üçün xeyli böyük büdcə ayrılır və texniki baxımdan da yüksək səviyyədədir (məsələn, “Şirin” serialı kimi). Amma elə serial da var ki, cəmi 1500–2000 manata çəkilir. Bu zaman aktyorlar da, texniki heyət də gecə-gündüz istismar olunur. Gündə 16–18 saat çəkiliş, aşağı əməkhaqqı, fiziki və psixoloji gərginlik. Bu, artıq serial çəkmək deyil, əziyyət çəkməkdir. Ən acınacaqlı tərəfi isə odur ki, bəzən bu sahədə məqsəd sənət yaratmaq deyil, sadəcə pul qazanmaq olur. “Serial çəkirik” adı altında resurslar israf edilir, amma nə keyfiyyət olur, nə də inkişaf. Halbuki, əgər məqsəd həqiqətən də dünya səviyyəsinə çıxmaqdırsa, onda bu sahəyə yanaşma da dəyişməlidir: Keyfiyyətli ssenari və rejissor işi olmalıdır, peşəkar aktyorlar və texniki komanda şəraitə uyğun şəkildə işləməlidir, dövlət və özəl sektor tərəfindən dəstək olmalıdır, ən əsası, dünya bazarına çıxış üçün real hədəf qoyulmalıdır. Yalnız bu halda Azərbaycan serialları dünya auditoriyası tərəfindən izlənə və dəyərləndirilə bilər. İnsanın həyatında çox şey dəyişə bilər, ev alar, maşın alar, biznes qurar. Amma bu dəyişiklikləri yaşayan bəzi insanlar, xüsusən serial sahəsində çalışanlar, sonda elə camaatın qınağına tuş gəlirlər. Niyə? Çünki çox vaxt ətrafdakıları, xüsusilə əməkdaşları istismar edirlər. Halbuki günah özlərindədir. Məsələn, mənə ucuz qiymətə iş təklif edən olanda, söhbəti oradaca bağlayıram. Artıq özümüzü ayaq altına atacaq səviyyədə deyiləm. Söhbət təkcə puldan getmir. Mən bir layihəyə “hə” deməmişdən əvvəl 10–15 sual verirəm: Rejissor kimdir? Ssenarini kim yazıb? Hekayə nədən bəhs edir? Harada və necə çəkiləcək? Əgər bu suallara cavab verə bilmirlərsə və ya ümumiyyətlə işi ciddi qəbul etmirlərsə, mən o işə getmirəm. Çünki belə adam təkcə sənin haqqını yox, ümumilikdə bu peşənin dəyərini aşağı salır.
- Serial çəkilişlərinin daha populyar olması üçün xarici aktyorlara üstünlük veririk. Hətta türk aktyorlarının belə dəfələrlə gəlişinin şahidi olmuşuq. Bu, öz aktyorlarımıza inamsızlıqdan irəli gəlir?
- Mən bu sahədə illərlə çalışmış biri kimi deyə bilərəm ki, yüzdə doxsan hallarda çox acı bir mənzərənin şahidi olmuşam. Bu, rəsmi olaraq heç kim tərəfindən etiraf edilməyəcək, amma reallıq budur: əgər layihəyə xarici aktyor dəvət olunubsa, deməli ortada ciddi büdcə var. Lakin bu büdcədən yerli aktyor faydalana bilmir. Misal üçün, layihənin yayımçısı və ya prodüseri deyə bilər ki, “biz filan xarici aktyora 100.000 manat veririk”. Amma həmin yerli aktyora deyirlər ki, “sən yerli aktyorsan, sənə 50.000 yetər”. Bu nə qədər ədalətlidir? Daha pis hal isə odur ki, xarici aktyora ödənilən məbləğ bəzən kağız üzərində şişirdilir. Yəni faktiki məbləğdən daha çox göstərilir, sırf bəzi qurumları aldatmaq üçün. Xarici aktyor istədiyi məbləği alır, amma yerli aktyor həmişə güzəştə getməyə məcbur edilir. Bəs niyə yerli aktyor “yox” demir? Burada günahın bir hissəsi də özümüzdədir. Yerli aktyorun çoxu bu cür münasibətlə razılaşır, çünki seçim imkanları azdır, çünki sistemdə yerini itirmək istəmir. Amma mən belə hallarda adətən təşəkkür edib işdən imtina edirəm. Mənim üçün məsələ təkcə pul deyil. Layihəyə razılıq verməzdən əvvəl mən 10–15 sual verirəm: Rejissor kimdir? Ssenarini kim yazıb? Hekayə nədən bəhs edir? Çəkiliş harada və necə olacaq? Əgər bu suallara ciddi cavab verilmirsə və ümumi yanaşma qeyri-peşəkardırsa, mən o layihədə iştirak etmirəm. Çünki bu artıq peşəkar prinsip məsələsidir. Yerli aktyorlar heç kimdən geri qalmır. Burada bir məsələni xüsusi vurğulamaq istəyirəm: bizim aktyorlarımız xarici həmkarlarından heç də zəif deyillər. Onlar hər biri öz məktəbini keçmiş, illərlə təcrübə qazanmış, rollarını canla-başla oynayan sənətkarlardır. Əgər onlara da dəyər verilsə, ədalətli müqavilələr təqdim olunsa, mən əminəm ki, Azərbaycan aktyorları istənilən beynəlxalq layihədə uğurla çıxış edə bilər. Heç bir xarici aktyor, istər türk, istər iranlı, istərsə də uzaq ölkələrdən bizim aktyorlarımızdan heç nə ilə üstün deyil, nə istedad baxımından, nə də səhnə təcrübəsi baxımından. Sadəcə problem ondadır ki, bəziləri xarici aktyor gətirməklə sanki layihəyə “çəkicilik” qatmaq, onu “elit” göstərmək istəyirlər. Bu isə çox vaxt şəxsi maraqlara xidmət edir. Əgər kimsə layihəsinə xarici aktyor cəlb edirsə, bu, nə sənətə, nə də ümumi keyfiyyətə ciddi bir töhfə vermir. Çünki əsl dəyər və peşəkarlıq burada - bizim aktyorlarımızdadır. Əksinə, bu cür yanaşmalar yerli sənət adamlarını gözardı etməyə, onların dəyərini aşağı salmağa xidmət edir. Halbuki, yerli aktyorlara güvənilsə, onların imkanları və bacarığı düzgün qiymətləndirilsə, biz heç kimin arxasınca baxmaq məcburiyyətində qalmarıq.
- Keyfiyyətli serial ərsəyə gətirmək üçün başlıca olaraq nələr olmalıdır?
- Mənim fikrimcə, serialın uğuru ilk növbədə ssenaridən başlayır. Ssenari bu işin baş beynidir, əsasıdır. Üstəlik, serial çəkilişi uzunmüddətli və çoxmərhələli bir prosesdir. Film bir dəfəlik layihədir: üzərində işləyirsən, tamamlayırsan, çəkirsən və bitir. Amma serial davamlılıq tələb edən, mərhələlərlə inkişaf edən bir struktura malikdir. Yəni, biz ssenaristlər olaraq əvvəlcədən xəttləri qururuq:
– bu obraz belə inkişaf edəcək,
– bu xətt digər xətlə burada kəsişəcək,
– 3-4 dramaturji xətt paralel gedəcək və müəyyən nöqtələrdə birləşəcək.
Ancaq ən primitiv və eyni zamanda ən dağıdıcı problemlərdən biri budur: aktyorlardan biri qəfil gedir. Müqaviləsi olsa da, hansısa başqa layihədən təklif alır və deyir ki, "mən gedirəm". Bu, domino effekti kimi bütün strukturu silkələyir. Qəfil aktyor dəyişikliyi serialın ritmini pozur. Bu cür hallarda dərhal senaristlər yığışır və ssenarini yenidən qurmağa məcbur olurlar. Nəticədə: həmin obraz ya qəfil güllələnir, ya maşın qəzasında ölür, ya da birdən-birə “xaricə köçür”. Yəni, hadisənin məntiqi gedişi yox olur, hər şey tələsik və süni şəkildə dəyişdirilir. Bu isə serialın keyfiyyətinə ciddi zərbə vurur. Tamaşaçı artıq hekayəyə inanmır, hadisələr süni görünür. Bu, mənim sadaladığım ən sadə problemdir. Arxasında daha böyük, daha sistemli məsələlər dayanır: təşkilati zəiflik, müqavilə intizamının olmaması, aktyor-ssenarist-rejissor münasibətlərində qeyri-peşəkar yanaşma və s.
- Seriallarımız tamaşaçının zövqünü oxşaya bilirmi? Əslində tamaşaçı nə görmək istəyir?
- Tamaşaçını cəlb etmək üçün bəzən sadəcə vizual keyfiyyət kifayət etmir. Ən başlıca məsələ maraqlı və əsaslı bir hekayənin olmasıdır. Elə bir kriteriya yoxdur ki, tamaşaçı sırf görüntüyə görə nəyəsə baxsın. Tamaşaçıya maraqlı bir hekayə təqdim olunduqda, o, keyfiyyətindən asılı olmayaraq həmin işə baxacaq və onu dəyərləndirəcək. Əgər həm hekayə maraqlıdır, həm də texniki baxımdan keyfiyyətli şəkildə təqdim olunubsa, tamaşaçı bunu dərhal hiss edir və yüksək qiymətləndirir. O zaman deyirlər ki, "bu, həqiqətən mükəmməl işdir". Amma bəzən elə olur ki, hekayə o qədər maraqlı olur ki, texniki qüsurlar belə unudulur. Tamaşaçı başa düşür ki, bu işin arxasında fikir, səmimiyyət və real bir yanaşma var. Məsələn, bizim ilk çəkdiyimiz "Toy" filmi belə idi. O vaxtlar biz hələ peşəkar deyildik, filmin necə çəkildiyini tam anlamırdıq. Çəkilişə çox peşəkar bir operator dəvət etmişdik, o vaxt "Qaynana" filmində işləmişdi. Amma gözləntilərimizin əksinə olaraq, bu operator bizi çox məyus etdi. Filmin gedişində bir çox texniki çətinliklər yaşandı və nəticə bizi qane etmədi. Yalnız sonradan hal-hazırda böyük televiziyalardan birinin rəhbəri olan bir operator köməyə gəldi və işi tamamladı. Və biz gördük ki, həqiqətən də işi bilən insanın dəyişikliyi nəticəyə necə təsir edir. Bu təcrübə bizə öyrətdi ki, uğurlu iş üçün bir neçə əsas faktor lazımdır: güclü hekayə, düzgün komanda və peşəkar texniki heyət. Amma hekayə hər zaman birinci yerdə gəlir. Tamaşaçıya təsir edən, onu düşündürən və yadda qalan şey məhz hekayədir. Əgər istəyirsənsə, bu mətni video danışıq üçün nitq formatında və ya sosial şəbəkə paylaşımı üçün qısaldılmış versiyada da hazırlaya bilərəm. İstəyini bildir, uyğunlaşdıraq. Düzünü desək, "Toy" filmi texniki baxımdan keyfiyyətli deyildi, hətta deyərdim ki, həddindən artıq keyfiyyətsiz idi. Amma baxmayaraq ki, görüntü və texniki tərəfləri zəif idi, o film insanlara sevinc, nostalji və gülüş bəxş etdi. Tamaşaçılarla bir bağ qurdu. Həqiqətən də, zəif çəkilmiş, amma güclü hekayəyə və ruhuna malik bir filmin nələr edə biləcəyini biz orada gördük. Bu gün belə, Rusiyada və digər ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılarımız həmin filmi sevə-sevə izləyirlər. Onun diskini evlərində saxlayır, qəribliklərini yüngülləşdirmək üçün ona baxırlar. Bu təkcə bir film deyil, yaddaşdır, xatirədir, məhəllə ab-havasıdır, gülüş dolu bir Azərbaycan nostaljisidir. Bu baxımdan "Toy" filmi, "Məhəllə", "İltifat" kimi filmlərlə eyni xəttdə dayanır. Onlar texniki baxımdan bəlkə də zəifdir, amma içindəki həyat, xalq koloritimiz, hekayə və səmimiyyət onları yaşadır. Hələ də baxanda adam gülür, hələ də doğmalıq hiss olunur. Təxminən bir il, il yarım əvvəl Rusiyadakı dostlarımızla söhbət zamanı təklif gəldi: "Gəlin bu filmi eyni senari ilə, dəyişmədən, sadəcə keyfiyyətli şəkildə yenidən çəkək." Fikir çox məntiqli idi. Çünki həm maraqlı hekayə, həm də gözəl heyət var idi. Əgər biz bu işi peşəkar şəkildə yenidən təqdim etsək, oradan gələn gəlirlə artıq təcrübəyə əsaslanaraq "Toy 2" filminin çəkilişlərinə başlaya bilərik. "Toy" filmi Azərbaycanın ailə və toy mədəniyyətini bir filmə cəmləyən gözəl nümunə idi. Necə ki, "Məhəllə" filmi bir qəsəbənin müxtəlif xarakterli sakinlərini bir məkanda birləşdirirdi, bizim film də bir ailənin, bir toyun içində müxtəlif bölgələrdən, fərqli xarakterlərdən olan insanları bir araya gətirirdi. Bu da həm komik, həm emosional, həm də xalqımıza xas koloritlə zəngin bir iş ortaya çıxarmışdı.
- Seriallardan şikayətlər çoxdur. Deyirlər ki, bayağıyıq. Razılaşırsınız?
- Bəzən deyirlər ki, niyə bizim seriallarımız, filmlərimiz bayağı olur? Amma məsələ təkcə çəkənlərdə, aktyorlarda, rejissorlarda deyil. Tamaşaçı da bu işin bir hissəsidir. Əgər insanlar keyfiyyətli serialı televiziyada izləmirlərsə, onun reytinqi olmur. Reytinq olmayan yerdə isə kanal rəhbərliyi üçün o iş maraqsız görünür və nəticədə həmin serial yayımdan çıxarılır. Sonra da ictimaiyyət tərəfindən belə fikirlər eşidirik: “Yox, bunlar ancaq bayağı serial çəkirlər.” Amma niyə çəkilməsin bayağı serial? Axı tamaşaçı özü baxmır keyfiyyətliyə. Onu dəstəkləmir. YouTube-da baxmaqla bu proses dəstəklənmir, çünki reklam bazarı, maliyyə dövriyyəsi və yayım siyasəti televiziyada formalaşır. Bu bir ekosistemdir. Digər tərəfdən, aktyorların vəziyyətini də başa düşmək lazımdır. Bəzi aktyorlar iş təkliflərini məcburiyyət qarşısında qəbul edirlər. Hamının maliyyə durumu yaxşı deyil. Bəli, sənətdə ustalar var, yaxşısı da, pisi də. Amma pis usta da axı ustadır. Onun işi budur. O, gedib başqa yerdə, alimlikdə, mühəndislikdə pul qazanmayacaq. O, sənəti ilə dolanmalıdır. Əgər yalnız bayağı işlər təklif olunursa, məcbur orada işləyəcək. Əslində məsələ çox sadədir: təklif tələbdən doğur. Əgər tamaşaçı televiziyada keyfiyyətli seriala baxsa, reytinq yuxarı qalxar, kanal maraq göstərər, yaxşı rejissorlar və aktyorlar üçün yeni fürsətlər yaranar. Bu zaman sənətkar da daha keyfiyyətli işlər görər, çünki həm maddi, həm mənəvi dəstək olar. İstəyirik ki, sənət böyüsün, inkişaf etsin? O zaman onu dəstəkləməliyik – tənqid etməklə yox, baxaraq, paylaşaraq, seçərək, izləyərək. Bəzən insanlar sənət aləminin parlaq tərəflərini görüb düşünürlər ki, aktyorlar, rejissorlar həmişə işlə təmin olunur, dolanışıqları rahatdır. Amma bu sahədə hər kəsin başına gələn çətinliklər var. Sırf sənətkar olmaqla həyatını qazanmaq heç də asan deyil. Bu gün bazarda meyvə sata bilməyən bir insan gedib tikintidə işləyə bilər. Amma bir aktyorun sənəti budur, gedib hər hansısa başqa bir peşəyə yönəlmək ona həm psixoloji, həm də fiziki cəhətdən çox ağır gəlir. Məsələn, 2005-ci ili xatırlayıram. O zaman serial anlayışı, serial bazarı demək olar ki, yox idi. Tək-tük layihələr var idi və onlar da bağlanırdı. Elə bizim iştirak etdiyimiz layihə də bağlandı və hamımız bir anda işsiz qaldıq. Mən o zaman bir restoran işlədirdim. Hətta çox tanınmış bir aktyorumuz vardı – ad çəkməyəcəm, amma o qədər tanınırdı ki, o dövrün sevilən simalarından biri idi, məcbur olub tikintidə, qara işdə işləyirdi. Gecə onunla çıxıb oturardıq, söhbət edərdik. O söhbətlərdə mən ona deyirdim ki, bir gün gələcək, seriallar bu ölkədə öz yerini tutacaq, efirdə ciddi yer alacaq. Həmin o tanınmış aktyor o dövrdə bunu anlaya bilmirdi. Çünki həm yaş fərqi var idi, həm də o, başqa dövrün adamı idi. Ona seriallar yad idi, necə ki, bu gün mənə sosial şəbəkələr yad gəlir. Amma zaman göstərdi ki, mən haqlı idim. İndi artıq seriallar televiziya proqramlarının ayrılmaz hissəsidir. Hətta teatrlar belə öz aktyorlarının qrafiklərini seriallara uyğun şəkildə tənzimləməyə başlayıblar ki, aktyor həm teatr səhnəsində olsun, həm də serial çəkilişində iştirak etsin. Bütün bunlar onu göstərir ki, sənətkarın dözümlü olması, sənətə inamını itirməməsi çox önəmlidir. Amma cəmiyyətin, tamaşaçının dəstəyi də bu yolda vacibdir. Əgər sənətə dəyər verilirsə, o zaman sənətkar da daha güclü olur. Bəzən deyirlər ki, "bu mümkün deyil", "bizdə keyfiyyətli serial olmaz", "bizim bazarda inkişaf imkanı yoxdur". Amma oldu. 2011-ci ildə sanki küləyimiz arxamızdan əsməyə başladı. O dövrdə serial sahəsində çox böyük işlər görüldü. Təxminən 4-5 il ərzində Azərbaycanda həqiqi bir intibah dövrü yaşandı. Yaxşı layihələr, keyfiyyətli hekayələr, peşəkar aktyor oyunları, hamısı vardı. Amma sonra nə oldu? Təəssüf ki, bazara serialdan "pul çəkmək" üçün gələnlər ortaya çıxdı. Bəzi insanlar sənəti yox, yalnız qazancı düşündü. Başladılar həm aktyorları, həm də investisiya qoyanları aldatmağa. Elə-belə deyil, hər tərəfdən pul qoparmaq, hər şeyi ucuz başa vurmaq istədilər. Məni çağırırlar, danışırıq, qiymət razılaşmasına gəlməyəndə başlayırlar aşağı getməyə: bir az daha zəif, bir az daha zəif insanlara yönəlirlər. Nəhayət, heç öz ciblərindən də yox, sadəcə "vermək istədikləri pula" uyğun bir aktyor tapırlar. Halbuki real bazar qiyməti, real əmək haqqı tam başqadır. Belə olanda, çəkilən serial tamaşaçının qarşısına bayağı şəkildə çıxır. Amma tamaşaçı da bu bayağılığı seyr edir. Nəticədə, həmin o zəif məhsullar tirajlanır, dəstəklənir. Sənayenin ümumi keyfiyyəti aşağı düşür. Burada bir günahkar yoxdur, bu sistemin içində hər kəsin məsuliyyəti var: prodüserlər, aktyorlar, texniki heyət və eyni zamanda tamaşaçı. Tamaşaçı tələb etməsə, bayağılıq ayaqda qala bilməz. Amma çox zaman elə bayağı olan serial daha çox izlənilir, daha çox reytinq gətirir. Əslində, hər şey mümkün idi, oldu da. Biz o intibahı yaşadıq. Sadəcə davam etdirə bilmədik. Əgər dürüstlük, sənətə hörmət və peşəkarlıq əsas prinsip olaraq qalsaydı, indi bambaşqa bir televiziya və kino mühiti ola bilərdi.
