Qlobal logistika sistemində geosiyasi gərginlik, təchizat zəncirlərindəki pozuntular və ənənəvi marşrutlara alternativlərin axtarışı ilə bağlı ciddi dəyişikliklər fonunda TRACECA (Avropa-Qafqaz-Asiya) nəqliyyat dəhlizi yeni strateji əhəmiyyət qazanır. Orta Dəhliz, İran üzərindən marşrut, həmçinin Zəngəzur istiqamətinin mümkün qoşulması diqqət mərkəzindədir.
TRACECA-nın baş katibi Aset Asavbayev “Report”a müsahibəsində nəqliyyat marşrutunun dayanıqlılığının və rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsinə yönəlmiş əsas təşəbbüslər barədə danışıb.
Həmin müsahibəni oxuculara təqdim edirik:
- Növbəti iki il üçün TRACECA-nın fəaliyyət planında hansı əsas təşəbbüslər nəzərdə tutulub? Geosiyasi qeyri-sabitlik şəraitində multimodal logistika həlləri, proseslərin rəqəmsallaşdırılması və marşrutların dayanıqlılığının artırılmasına diqqət yetirilirmi?
- İlk növbədə qeyd etmək istəyirəm ki, bizim artıq təsdiqlənmiş müvafiq fəaliyyət planımız var və hazırda bu plan çərçivəsində fəal işləyirik. TRACECA-nın 2026-cı ilə qədər olan dövr üçün inkişaf strategiyası mövcuddur və hazırda 2027-2036-cı illər üçün yeni strategiyanın hazırlanması ilə məşğuluq. Qeyd etdiyiniz bütün əsas istiqamətlər - multimodal daşımaların inkişafı, proseslərin rəqəmsallaşdırılması, vahid yük qaimələrinin və rəqəmsal icazələrin tətbiqi, müvafiq beynəlxalq sazişlərin imzalanması, gömrük rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı məsələlər, BMT CEFACT standartlarının tətbiqi və digər mühüm aspektlər bu strategiyaya daxil ediləcək.
Biz TRACECA-ya üzv ölkələrin milli strategiyalarının nəzərdən keçirilməsini və təhlilini başa çatdırmışıq və müəyyən etmişik ki, hər bir ölkənin regionun xüsusiyyətləri və inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənən prioritet və məqsədləri var. Bizim vəzifəmiz əlaqələndirici rol çərçivəsində bütün dəhlizin inkişafı üçün vahid məqsəd və prioritetləri hazırlamaqdır.
Hazırda bu məsələlər fəal şəkildə işlənilir və biz TRACECA Hökumətlərarası Komissiyasının növbəti iclasında yenilənmiş strategiya və fəaliyyət planını təsdiqləməyi planlaşdırırıq.
- Bu yaxınlarda Latviya TRACECA-ya müşahidəçi ölkə kimi qoşulub. Bu, dəhlizin Avropa istiqamətindəki strategiyasına necə təsir edəcək? Baltikyanı regionla əməkdaşlığın dərinləşməsinin logistika və ticarət baxımından Azərbaycan üçün hansı üstünlükləri ola bilər?
- TRACECA Hökumətlərarası Komissiyasının sonuncu iclasında mühüm qərar qəbul edilib - Latviyaya müşahidəçi ölkə statusu verilib. Daha əvvəl Yunanıstanın malik olduğu müşahidəçi ölkə statusu uzadılıb, Litva isə artıq müşahidəçilər sırasındadır. Bu, həmin ölkələrə TRACECA-nın işçi görüşlərində, tədbirlərində və təşəbbüslərində iştirak etməyə imkan verməklə dəhlizin coğrafiyasını və siyasi-iqtisadi cəlbediciliyini genişləndirir.
Lakin bizim strateji hədəfimiz müşahidəçilərin tamhüquqlu iştirakçılara çevrilməsidir. Katiblik bu istiqamətdə ardıcıl iş aparır, o cümlədən digər ölkələrlə dialoq quraraq Avropa-Qafqaz-Asiya dəhlizinin inkişafına dair çoxtərəfli sazişə qoşulmağın vacibliyini vurğulayır.
Bu, qüvvədə olan sanksiyalar və bağlı nəqliyyat istiqamətləri fonunda Latviya və digər Baltikyanı ölkələr üçün xüsusilə aktualdır və yeni marşrutların axtarışını zəruri edir. Bu xüsusda Qafqaz regionunun, xüsusilə Azərbaycan və Gürcüstanın rolu əhəmiyyətli dərəcədə artır - onlar Avrasiya logistika axınlarının yenidən qurulmasında ən vacib həlqələrə çevrilirlər.
Azərbaycan üçün Baltik regionu ilə qarşılıqlı əlaqələrin dərinləşdirilməsi tranzit marşrutlarının genişləndirilməsi, yük axınlarının artması və daha geniş Avrasiya nəqliyyat şəbəkəsi çərçivəsində ticarət və logistika əlaqələrinin gücləndirilməsi kimi geniş perspektivlər açır.
- İran TRACECA çərçivəsində İran-Azərbaycan-Gürcüstan yeni tranzit marşrutunun yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Bu istiqamətin logistika, infrastruktur və dəhlizin mövcud marşrutları ilə sinerji baxımından potensialı necə qiymətləndirilir?
- İran 2025-ci ilin fevral ayından TRACECA-ya sədrlik edir - bu funksiya növbəlilik qaydasında ötürülür və Gürcüstandan sonra İran tərəfinə keçib. Sədrlik çərçivəsində ölkə prioritet təşəbbüslər irəli sürmək hüququna malikdir və bunlardan biri də İran-Azərbaycan-Gürcüstan marşrutunun yaradılmasıdır.
TRACECA Katibliyi bu ideyanı tam dəstəkləyir, çünki hər üç ölkə təşkilatın üzvüdür. İran həm də Bəndər-Abbas kimi Fars körfəzi limanlarına çıxışı sayəsində əhəmiyyətli logistika potensialına malikdir. Hesab edirik ki, marşrut şəbəkəsinin şaxələndirilməsi və genişləndirilməsi üçün bu potensialdan daha fəal istifadə etmək vacibdir.
Hazırda İran tərəfi ilə marşrutun tam fəaliyyəti üçün zəruri olan bir sıra texniki aspektlər müzakirə olunur. Paralel olaraq, əməkdaşlığın digər istiqamətləri, o cümlədən avtomobil nəqliyyatının və digər nəqliyyat növlərinin inkişafı üzərində iş aparılır.
Biz əminik ki, bu layihənin həyata keçirilməsi Azərbaycan ərazisi də daxil olmaqla, TRACECA çərçivəsində tranzit daşımaların həcminə müsbət təsir göstərəcək. Fars körfəzi və Qara dəniz arasında əlaqə geosiyasi qeyri-sabitlik, o cümlədən Qırmızı dənizdəki vəziyyət fonunda getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Alternativ marşrutlara tələbat durmadan artır.
Eyni zamanda, bir sıra darboğazları aradan qaldırmaq, xüsusilə yüklərin sərhədlərdən keçidini sürətləndirmək lazımdır. Azərbaycan artıq tranzit axınlarının artımını qeydə alır, lakin infrastruktur artan yükün öhdəsindən həmişə gələ bilmir.
Həmçinin sanksiyaların tətbiq edilməsi ilə əlaqədar Rusiya və İran ərazisindən keçə bilməyən yüklərlə bağlı məhdudiyyətlər də nəzərə alınmalıdır. Belə hallarda logistika Azərbaycan və Xəzər dənizi vasitəsilə həyata keçirilir ki, bu da həmin istiqamətlərə yüklənməni artırır. Lakin sanksiyaların tətbiq olunmadığı yüklər üçün yeni marşrut real və əlçatan alternativdir.
Biz yük axınının bərabər paylanmasını təmin etmək və ayrı-ayrı hissələrin həddindən artıq yüklənməsinin qarşısını almaq üçün TRACECA-nın bütün mövcud istiqamətlərindən maksimum istifadə etməyə çağırırıq. Yaxın vaxtlarda biz İran-Azərbaycan-Gürcüstan marşrutu ilə bağlı texniki araşdırma aparacağıq. Məqsəd onun reallığını nümayiş etdirmək, mümkün maneələri aşkarlamaq və onların aradan qaldırılması yollarını təklif etməkdir. Bütün texniki parametrlər razılaşdırıldıqdan sonra nəticələrin təqdimatı cari ilin avqust-sentyabr aylarına planlaşdırılır.
- Əvvəllər TRACECA-da Zəngəzur dəhlizinin təşkilatın nəqliyyat şəbəkəsinə mümkün inteqrasiyasına maraq ifadə olunub. Hazırda bu məsələ ilə bağlı mövqe necədir? Marşrutun TRACECA-nın formal strukturlarına daxil edilməsi baxımından texniki və ya siyasi təhlili aparılırmı?
- Zəngəzur istiqamətinə maraq qalır. Lakin bu marşrutun TRACECA nəqliyyat şəbəkəsinə tam inteqrasiyası üçün siyasi tənzimləmə - ilk növbədə, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişinin imzalanması lazımdır. Bildiyimiz qədər, sənəd artıq hərtərəfli şəkildə işlənib və ümid edirik ki, yaxın gələcəkdə imzalanacaq.
Əminəm ki, hər iki tərəfin konstruktiv səyləri sayəsində biz bu marşrutu ardıcıl şəkildə TRACECA-nın ümumi arxitekturasına daxil edə biləcəyik. Üstəlik, əlavə istiqamətlərə ehtiyac artıq hiss olunur: mövcud marşrutlar həddindən artıq yüklənmələrə məruz qalır, sərhədlərdə tıxaclar, növbələr, gecikmələr yaranır. Bütün bunlar logistika xərclərini artırır və daşımaların səmərəliliyini azaldır.
Zəngəzur marşrutu kimi yeni istiqamətlərin açılması yük axınlarını yenidən bölüşdürməyə və yüklənmiş hissələri yüngülləşdirməyə, çatdırılma sürətini artırmağa və tranzaksiya xərclərini azaltmağa imkan verəcək. Bu, həm də Avrasiya nəqliyyat sistemində mühüm tranzit qovşağı kimi Azərbaycanın logistik potensialını əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirəcək.
Bu gün Orta Dəhliz yük axınlarının yenidən istiqamətləndirilməsinin intensivləşməsi səbəbindən ciddi təzyiq altındadır. Həm iştirakçı ölkələr, həm də beynəlxalq maliyyə institutları tərəfindən bu marşruta diqqətin artması onun əhəmiyyətini əks etdirir.
Azərbaycanın dayanıqlı logistika infrastrukturunun inkişafına töhfəsini xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Xəzər dənizi ilə quru marşrutları arasında əlaqənin təmin edilməsində mühüm rol oynayan Ələt limanının genişləndirilməsi istiqamətində irimiqyaslı işlər aparılır. Ələt, Hövsan və Zirə limanları Türkmənistan və Qazaxıstanı Qafqaz vasitəsilə Avropa ilə əlaqələndirməklə bu ölkələrdən yüklərin çatdırılması üçün dəniz logistika bazasını formalaşdırır.
Bundan əlavə, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu sahəsində genişmiqyaslı modernizasiya işləri başa çatdırılıb, nəticədə dəhlizin ötürücülük qabiliyyəti ildə 5 milyon tona qədər artırılıb. Darboğazlar aradan qaldırılıb, stansiya yollarının inkişafı, elektrikləşdirilmə və liman infrastrukturu ilə inteqrasiya fəal şəkildə davam etdirilir.
Sərhəd prosedurlarının sadələşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Bu baxımdan Azərbaycan və Gürcüstan arasında birgə nəzarətin tətbiq ediləcəyi yeni sərhəd məntəqəsinin tikintisi layihəsi xüsusilə vacibdir. Bu, mövcud məntəqələrin, xüsusilə də imkanlarından maksimum istifadə etməklə işləyən Qırmızı körpünün yükünü azaldacaq. Yeni keçidin tikintisi təşəbbüsü artıq TRACECA çərçivəsində dəstək alıb.
Beləliklə, Azərbaycan həm Orta Dəhliz çərçivəsində, həm də Zəngəzur istiqamətinin mümkün qoşulması nəzərə alınmaqla TRACECA nəqliyyat marşrutlarının dayanıqlılığının, genişlənməsinin və səmərəliliyinin təmin edilməsində - aparıcı rol oynayır.
- TRACECA 2030-cu ilə qədər rəqəmsal dəhliz konsepsiyası hazırlayıb. Bu konsepsiyada hansı əsas məqsədlər, mərhələlər və alətlər nəzərdə tutulub? Azərbaycan ölkələr arasında kağızsız tranzit və məlumat mübadiləsinin tətbiqi də daxil olmaqla, rəqəmsallaşmanın həyata keçirilməsində nə kimi rol oynayır?
- Bəli, 2030-cu ilə qədər TRACECA dəhlizinin rəqəmsallaşdırılması konsepsiyası təsdiqlənib və artıq onun əsasında rəqəmsal transformasiya üzrə dövlətlərarası işçi qrupu yaradılıb. Bu qrup çərçivəsində iştirakçı ölkələr arasında elektron sənədlərin tətbiqi, rəqəmsal məlumatların mübadiləsi və IT sistemlərinin uyğunlaşdırılması ilə bağlı səylər əlaqələndirilir.
Əsas nailiyyətlərdən biri Azərbaycan və Gürcüstan dəmir yolları arasında, həmçinin Gürcüstan və Türkiyə arasında elektron daşıma məlumatlarının (CIM/SMQS formatında) mübadiləsinin uğurla həyata keçirilməsidir. Hazırda Qazaxıstan, Türkiyə, Ukrayna, həmçinin layihəyə maraq göstərən Moldova ilə də analoji iş aparılır.
Rəqəmsallaşdırma, xüsusilə elektron yük qaiməsinin tətbiqi yüklərin emalını sürətləndirməyə, çatdırılma müddətlərini qısaltmağa və xərcləri azaltmağa imkan verir. Bu, daşımaların həcminin artması və logistika zəncirlərinin mürəkkəbləşməsi şəraitində xüsusilə vacibdir.
Azərbaycan Dəmir Yollarının (ADY) bu prosesə töhfəsini xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. ADY-nin texniki və təşkilati işi sayəsində elektron məlumat mübadiləsi reallığa çevrilib. Əlbəttə, bir sıra ölkələrlə əməkdaşlıqda ayrı-ayrı texniki nüanslar qalır, lakin bunların aradan qaldırılacağına əminik.
Biz həmçinin ölkələr arasında elektron qarşılıqlı fəaliyyət üçün normativ baza olacaq rəqəmsallaşdırma haqqında çoxtərəfli saziş layihəsini hazırlamışıq. Hazırda sazişin mətni razılaşdırılır, iştirakçı ölkələrin irad və təklifləri toplanır. Bu saziş qanunvericilikdəki fərqlər və rəqəmsal yetkinlik səviyyəsi ilə bağlı maneələri aradan qaldırmağa yönəlib.
Bununla yanaşı, konsepsiya çərçivəsində avtomobil daşımaları üçün elektron icazələrin tətbiqi planı təsdiqlənib - bu, logistikanın sadələşdirilməsi istiqamətində daha bir mühüm addımdır.
Başa düşmək lazımdır ki, rəqəmsallaşdırma sadəcə müasir tendensiya deyil. Bu, yanaşmalardakı və hazırlıq səviyyəsindəki fərqlərə baxmayaraq, bütün ölkələrin uzlaşdırılmış işini tələb edən mürəkkəb və çoxsəviyyəli bir prosesdir. Biz dəhliz ölkələrində rəqəmsallaşdırma səviyyəsinin müqayisəli təhlilini apardıq və hazırda bu təhlil və beynəlxalq ekspertlərin tövsiyələri əsasında Dünya Bankının dəstəyi ilə yol xəritəsini hazırlayırıq.
Azərbaycanın bu prosesdəki rolunu nümunəvi hesab etmək olar. Ölkədə elektron gömrük sistemləri uğurla tətbiq edilib, "bir pəncərə" mexanizmi qüvvədədir, e-CMR (beynəlxalq elektron qaimə) üzrə həllər fəal şəkildə işlənib hazırlanır. Həmçinin bütün nəqliyyat növlərinin rəqəmsal idarə edilməsi üçün vahid milli platformanın yaradılması istiqamətində iş aparılır.
Bizim əsas vəzifəmiz milli informasiya sistemlərinin, məsələn, Azərbaycanın Qazaxıstan, Türkmənistan, Gürcüstan və digər ölkələrlə uyğunluğunu və inteqrasiyasını təmin etməkdir. Eyni zamanda, bu ölkələrdə rəqəmsallaşdırma səviyyəsinin və prioritetlərin fərqli olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Yalnız bu yolla bütün nəqliyyat dəhlizinin tam rəqəmsal transformasiyasına nail olmaq mümkündür.
- TRACECA çərçivəsində yarımqoşquların pilot daşınması həyata keçirilib. Layihə ilə bağlı hansı nəticələr əldə edilib? Daimi əsasda kommersiya reyslərinə başlanılıbmı? Bu formatın genişləndirilməsi planlaşdırılırmı, əgər planlaşdırılırsa, hansı sahələrdə?
- Yarımqoşquların daşınması üzrə pilot layihə 2023-cü ildə uğurla həyata keçirilib. Bu, bir sıra texniki və logistik nüansları aşkar etməyə imkan verib, ən önəmlisi isə TRACECA marşrutu çərçivəsində belə bir formatın həyat qabiliyyətini sübut edib. Bu mərhələdə layihə yalnız nümayiş xarakterli olaraq qalmadı: bu gün artıq dartıcılardan istifadə etməklə yarımqoşquların müntəzəm kommersiya daşımaları həyata keçirilir. Bu, xüsusilə həmin mexanizmdən daha fəal şəkildə istifadə etməyə başlayan avropalı yükgöndərənlərdən əlavə yüklər cəlb etməyə imkan verib.
Lakin müəyyən çağırışlar da mövcuddur. Onlardan ən vacibi Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalması və hava şəraiti ilə bağlı darboğazlardır, bu səbəbdən Ələt limanında bərə gözləyən nəqliyyat vasitələri yığılıb qalır. Hazırda biz alternativ həllər, o cümlədən yarımqoşquların dartıcılar olmadan digər növ gəmilərdə daşınması imkanını araşdırırıq. Bu, göyərtədəki sahəni optimallaşdırmağa və reyslərin səmərəliliyini artırmağa imkan verəcək. Biz bu həlli tezliklə tətbiq etməyi planlaşdırırıq və konkret nəticələri təqdim etməyə hazır olacağıq.
Bu formatın xüsusi potensialı kontreyler daşımalarındadır, burada yarımqoşqular dəmir yoluna yüklənir. Bu, çatdırılmanı sürətləndirməyə, sərhədlərdə boşdayanmaları minimuma endirməyə, nəqliyyat xərclərini və karbon izini azaltmağa imkan verəcək. Dekarbonizasiya məsələsi TRACECA ölkələri üçün getdikcə daha da aktuallaşır və kontreylər daşımalarının inkişafı bu prioritetlərə tam uyğundur.
Biz layihənin Qara və Xəzər dənizlərinin limanları arasındakı marşrutlarda, həmçinin Qazaxıstan və Mərkəzi Asiyanın digər ölkələrinin dərinliklərinə doğru genişləndirilməsini nəzərdən keçiririk. Bu, işimizin prioritet istiqamətlərindən biridir.
- 2017-ci ildə Aşqabadda Əfqanıstan, Türkmənistan, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə arasında Lapis-Lazuli dəhlizi üzrə nəqliyyat-tranzit əməkdaşlığı haqqında saziş imzalanıb. Onun istifadəsi ilə bağlı cari dinamika necədir? TRACECA çərçivəsində, xüsusilə Əfqanıstanın regional nəqliyyat şəbəkələrinə inteqrasiyası baxımından marşrutun aktivləşdirilməsi planlaşdırılırmı?
- Əfqanıstan bu gün TRACECA-nın iştirakçı ölkələri sırasına daxil deyil, buna görə də mən onunla bağlı vəziyyəti ətraflı şərh etməzdim - bu, bizim birbaşa səlahiyyətlərimizin xaricindədir. Bununla belə, qeyd edim ki, 2023-cü ildən Türkmənistan TRACECA-nın tamhüquqlu üzvü olub və həmin vaxtdan etibarən onun nəqliyyat infrastrukturu rəsmi olaraq dəhlizin ümumi şəbəkəsinə inteqrasiya edilib.
"Lapis Lazuli" beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinə gəlincə, o, fəaliyyətini davam etdirir və Türkmənistan onun işini fəal şəkildə dəstəkləyir. Əfqanıstandan və ya onun istiqamətində daşımaların cari həcmi ilə bağlı məlumatımız yoxdur, lakin ümumilikdə biz bu istiqamətin inkişafı, xüsusilə də Cənubi və Mərkəzi Asiya, Qafqaz və daha sonra Avropa arasında əlaqələrin gücləndirilməsi baxımından potensial görürük. Buna görə də biz bundan sonra da TRACECA-nın mövcud mexanizmləri çərçivəsində marşrutun aktivləşdirilməsinə kömək etmək üçün imkanları nəzərdən keçirəcəyik.
- TRACECA Fondu və Biznes Şurasının yaradılması təşəbbüslərinin cari statusu necədir? Onlar rəsmi olaraq təsdiqlənibmi? Onların işə salınması üçün hansı addımlar atılır və hansı ölkələr əsas iştirakçılar kimi nəzərdə tutulur?
- TRACECA Fondu ilə bağlı qeyd edə bilərəm ki, onun yaradılması barədə qərar artıq rəsmi olaraq qəbul edilib. Bu qərar 2025-ci ilin fevralında İranda nəqliyyat nazirlərinin iclasında təsdiqlənib. Tənzimləyici sənədlər razılaşdırılıb və indi biz praktiki icra mərhələsinə keçmişik: rəhbər komitə formalaşır, hesablar açılır, texniki və təşkilati detallar hazırlanır. Ümid edirik ki, yaxın zamanda fondun fəaliyyətinin ilk konkret nəticələrini təqdim edə biləcəyik.
Biznes Şurasına gəlincə, hələ qərar qəbul edilməyib. Müzakirələri davam etdiririk, çünki iştirakçı ölkələrin bu strukturun formatı, funksiyaları və formalaşdırılma mexanizmi ilə bağlı müxtəlif yanaşmaları var. İş davam edir və biz konsensusa gəlməyə ümid edirik, çünki biznes icması TRACECA dəhlizinin inkişafında daha fəal rol oynamalıdır.
