Son aylarda beynəlxalq valyuta bazarlarında diqqətəlayiq tendensiya, yəni avronun ABŞ dolları qarşısında dəyər qazanması müşahidə olunur: Bu proses, ilk baxışda Avropa iqtisadiyyatındakı nisbi sabitlik və Avropa Mərkəzi Bankının (AMB) siyasəti ilə izah oluna bilər. Lakin daha dərinə getdikdə, prosesin başlıca səbəbi ABŞ dollarının zəifləməsi ilə bağlıdır. Dolların ucuzlaşması isə öz növbəsində, həm qlobal iqtisadi və geosiyasi qeyri-müəyyənliklər, həm də ABŞ-ın fiskal və ticarət siyasətindəki dəyişikliklər fonunda baş verir.
Dünya bazarlarında dolların zəifləməsi investorların risklərini diversifikasiya etmək meylini artırır, bu isə avro da daxil olmaqla digər valyutalara marağı yüksəldir. Son statistikaya görə, 2025-ci ilin ilk 6 ayında spot dollar indeksi 10,7 % ucuzlaşıb. Bu səviyyədəki zəifləmə əvvəlki illərlə müqayisədə qeyri-adi sayılmasa da, qlobal ticarət və kapital axınlarında mühüm təsirlərə yol açır.
Azərbaycan iqtisadiyyatı da bu tendensiyalardan kənarda qalmır. Manatın ABŞ dollarına fiks olunmuş məzənnəsi səbəbindən dolların zəifləməsi manatın da avroya qarşı dəyər itirməsinə səbəb olur. Bu isə həm idxal mallarının bahalaşması, həm də qeyri-neft ixracatçılar üçün yeni imkanların yaranması kimi ikiüzlü təsirlər yaradır.
“Report” mövcud vəziyyətin səbəbləri, gözləntilər və Azərbaycan iqtisadiyyatına mümkün təsirlərini iqtisadçı ekspertlərlə və AMB ilə araşdırıb.
İqtisadçı Rəşad Həsənovun sözlərinə görə, avronun möhkəmlənməsi daha çox ABŞ dollarının zəifləməsi ilə izah olunur:
“Avronun hazırkı güclənməsi Avropa iqtisadiyyatındakı struktur dəyişikliklər və ya Avropa Mərkəzi Bankının faiz siyasətindən daha çox, ABŞ dollarının qlobal bazarlarda zəifləməsi ilə bağlıdır. ABŞ administrasiyası ixracı təşviq etmək məqsədilə ucuz dollar siyasətinə üstünlük verir. Bu isə bazarda avroya keçidi sürətləndirir”.
Ekspert əlavə edib ki, ABŞ-da artırılan büdcə xərcləri, yüksək fiskal kəsir və siyasi qeyri-müəyyənlik də dollara etimadı zəiflədir:
“Tramp administrasiyası tərəfindən irəli sürülən, yüksək xərcləri nəzərdə tutan büdcə paketi, eləcə də ticarət münaqişələri və resessiya riskləri investorların dolları ‘təhlükəsiz liman’ kimi görməsini azaldıb”.
İqtisadçı Xalid Kərimli də bu fikirləri təsdiqləyərək bildirir ki, avronun bahalaşması əsasən dolların zəifləməsindən qaynaqlanır:
“İlin əvvəlindən bəri dolların məzənnəsində geriləmə tendensiyası müşahidə olunur. Bu da avroya keçidi stimullaşdırır. Dollar daha çox geosiyasi risklər zamanı dəyər qazanır. Lakin son dövrdə bu risklərin azalması fonunda dollara tələbat zəifləyib”.
Azərbaycan iqtisadiyyatına təsirləri
R. Həsənovun sözlərinə görə, manatın məzənnəsi ABŞ dollarına nisbətdə fiks olunub və qlobal valyuta bazarında dollar zəiflədikcə, manat da avroya qarşı dəyər itirir: "Hazırda avro/dollar nisbəti 1,16 civarındadır və ilin sonuna qədər 1,20–1,22 səviyyəsinə yüksələcəyi gözlənilir. Bu isə avronun əlavə 3 %-ə qədər möhkəmlənməsi deməkdir”.
X.Kərimli isə qeyd edir ki, bu vəziyyət artıq idxal qiymətlərində özünü göstərir:
“İlin əvvəlindən manatın nominal effektiv məzənnəsi 5,4 %, qeyri-neft sektoru üzrə real effektiv məzənnə isə 7 %-ə qədər ucuzlaşıb. Bu da əsas ticarət tərəfdaşları qarşısında manatın dəyər itirməsi deməkdir. Son bir ildə ölkəyə gətirilən istehlak mallarının qiyməti 25 %-ə qədər artıb. Bu da ölkədə ərzaq inflyasiyasına səbəb olur”.
Bununla belə, iqtisadçı ixrac baxımından vəziyyətin daha müsbət olduğunu qeyd edir:
“Qeyri-neft sektorunda ixracatçılar üçün bu, rəqabət qabiliyyətini artırır. Qiymətlərin avro ilə ifadədə ucuzlaşması məhsullarımızı Avropa bazarında daha cəlbedici edir”.
Avropa bazarından gözləntilər və risklər
R. Həsənovun fikrincə, avronun möhkəmlənməsi idxal və ixrac balansında fərqli təsirlər yaradır:
“Avrozonadan idxal olunan məhsullar bahalaşır, lakin Azərbaycanın Avropa ölkələrinə satdığı məhsullar nisbətən ucuzlaşır. Bu, yerli sahibkarların Avropa bazarlarına ixracında rəqabət üstünlüyü yaradır”.
R.Həsənov əlavə edib ki, hazırda bazar iştirakçıları avro üzrə uzunmüddətli sabitlik gözləmir: “Banklar və sahibkarlarla apardığımız müzakirələr göstərir ki, avronun möhkəmlənməsinin davamlı olmayacağı, əksinə korreksiyanın – yəni, müəyyən ucuzlaşmanın baş verə biləcəyi ehtimalı investorları ehtiyatlı davranmağa sövq edir.
Ekspert eyni zamanda Dövlət Neft Fondu üçün də bu tendensiyanın müsbət nəticələr verdiyini deyir:
“Neft Fondunun ehtiyatlarının təxminən 20 %-i avroda saxlanılır. Avronun möhkəmlənməsi fonunda Fondun aktivlərinin dollarla ifadədə dəyərini artırır. Bu isə dövlət büdcəsinin dayanıqlılığına əlavə töhfə verir”.
AMB: Valyuta riskləri nəzarətdədir
Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) “Report”un sorğusuna cavab olaraq bildirib ki, avronun bahalaşması idxaldan asılı olan, xüsusilə avro ilə hesablaşmalar aparan sahələr üçün müəyyən risklər yaradır.
Qurumun məlumatına görə, bu risklərin idarə olunması əsasən iqtisadi subyektlərin məsuliyyətindədir: "Təsərrüfat subyektləri valyuta risklərini azaltmaq üçün forvard, fyuçers və svop kimi maliyyə alətlərindən istifadə edə bilərlər. Bu alətlərdən istifadəni təmin edən normativ-hüquqi baza ölkədə mövcuddur".
AMB həmçinin qeyd edib ki, Azərbaycan manatının tərəfdaş ölkələrin valyutalarına qarşı ikitərəfli məzənnə dəyişiklikləri nominal effektiv məzənnənin (NEM) dinamikasına təsir göstərir. Manatın NEM-i bahalaşdıqda inflyasiya azalır, ucuzlaşdıqda isə artır:
“Son bir il ərzində NEM sabit qalıb. Laq effektləri nəzərə alınmaqla hələ ki, NEM-in inflyasiyaya təsiri azaldıcı olub. Manatın nominal effektiv məzənnəsinin qısamüddətli dövrdə ucuzlaşması avrozonadan idxal olunan mal və xidmətlərin qiymətlərinə məhdud artırıcı təsir göstərə bilər. Lakin bu təsir məhduddur və bunun üç səbəbi var. Birincisi, manatın zəifləməsi uzunmüddətli xarakter daşımır. İkincisi, avrozonadan idxal edilən məhsulların ölkə iqtisadiyyatında və istehlak səbətində payı böyük deyil. Üçüncüsü, bu məhsullar dollara nəzərən valyutası ucuzlaşan digər idxal ölkəsi ilə əvəzlənə bilər”.
Mərkəzi Bankın məlumatına əsasən, 2024-cü ildə ümumi idxalda avrozonanın payı cəmi 12,5 % təşkil edib.
AMB avro/manat məzənnəsinə nə birbaşa, nə də dolayı müdaxilə etməyi planlaşdırmır. Qurumun bildirdiyinə görə, valyuta bazarındakı vəziyyət əsasən tədiyə balansı, dövlətin valyuta tələbi və təklifi, eləcə də məzənnə gözləntiləri ilə müəyyən olunur.
“Hazırda Azərbaycanın cari əməliyyatlar balansı profisitlidir və bu vəziyyətin ortamüddətli dövrdə davam edəcəyi proqnozlaşdırılır. Ticarətin ölkə strukturu ilə xarici iqtisadi əlaqələr üzrə hesablaşmaların valyuta strukturu arasında fərqlər ola bilər. Ticarət tərəfdaşlarının valyuta strukturuna baxmayaraq, faktiki hesablaşmalarda ABŞ dolları əsas üstünlüyə malikdir. Bu səbəbdən, avronun möhkəmlənməsinin valyuta bazarına təsiri məhdud qiymətləndirilir”.
Bundan başqa, vurğulanıb ki, avronun daxili bazarda əməliyyatlardakı payı aşağıdır və bu səbəbdən onun bahalaşması ilə bağlı xüsusi tənzimləmə tədbirləri nəzərdə tutulmur.
AMB həmçinin qeyd edib ki, 2025-ci ilin ilk 6 ayında spot dollar indeksi 10,7 % ucuzlaşıb: "Bu səviyyədə zəifləmənin uzunmüddətli xarakter daşımadığı vurğulanır. Son 20 ildə spot dollar indeksinin baza səviyyəsi 2006-cı ilin yanvar ayı 100 götürülməklə 80,7 ilə 126 arasında dəyişib və orta göstərici 101,4 olub. Bu isə dollar indekslərinin dəyişkən olduğunu və uzunmüddətli dövrdə orta səviyyəyə qayıtma meylinə malik olduğunu göstərir. Bu halda manatın nominal effektiv məzənnəsinin uzunmüddətli zəifləməsi gözlənilmir".
Nəticə olaraq, avronun bahalaşması və dolların zəifləməsi qlobal valyuta bazarında mühüm dəyişikliklərə səbəb olur. Bu proses Azərbaycanın idxal xərcini müəyyən qədər artıraraq inflyasiya təzyiqlərini gücləndirsə də, qeyri-neft ixracatçıları üçün əlavə imkanlar da yaradır. Mərkəzi Bankın və ekspertlərin qiymətləndirmələrinə əsasən, qısamüddətli təsirlər mövcud olsa da, orta və uzunmüddətli dövrdə risklər nəzarət altındadır.
